Duitsland’s laatste Lenin
Het is 29 jaar geleden dat de Koude Oorlog eindigde. De Sovjet-Unie en haar satellietstaten bestaan niet meer, althans niet in hun communistische vorm. Decennia van frustratie en woede werden weggenomen op de fysieke manifestaties van de regimes – voornamelijk op de impopulaire standbeelden van Lenin en Stalin, die ze kapot sloegen. Na de Duitse hereniging spoelde een grote zuivering van communistische symbolen over Oost-Duitsland – en Lenin verdween al snel uit het publieke oog. Maar als je goed gaat zoeken vindt je een opstandige Lenin in Schwerin. Deze overleefde de ‘nieuwe tijd’ en is daarmee de laatste Lenin in Duitsland.
De stad Schwerin werd voor het eerst indirect genoemd in een reisverslag door de kroniekschrijver Ibn Jacub (Ibrahim Ibn Yaqub), gezant van de kalief van Cordoba, die rond het jaar 973 een Slavisch kasteel opmerkte. De eerste directe schriftelijke vermelding dateert uit 1012, in een verslag van Thietmar, de bisschop van Merserbug. Interessant genoeg – Schwerin gebruikt het jaar 1160 als de officiële oprichtingsdatum, zoals in dat jaar toen het kasteel (opzettelijk) werd afgebrand en herbouwd door de Hendrik de Leeuw en de binnenvallende Saksen.
Schwerin kende een snelle ontwikkeling aan het einde van de 19e eeuw, waarbij veel van zijn middeleeuwse karakter verloren ging – en steeds groter werd. In 1911 werd de eerste Duitse rondvlucht georganiseerd, waaraan Schwerin deelnam. Deze gebeurtenis was voor de stad aanleiding om de bouw van de luchthaven Schwerin-Görries te bouwen. Tegen 1913 verhuisde de legendarische Anton Fokker zijn bedrijf Fokker Aeroplanbau van Berlijn-Johannisthal naar Schwerin en bouwde daar een nieuwe fabriek (die uiteindelijk de Fokker Dr.I zou produceren).
Schwerin slaagde erin de Tweede Wereldoorlog te overleven met relatief weinig schade (slechts 3% ervan werd vernietigd) – aangezien het slechts het doelwit was van 4 lichte bombardementen omdat het geen opmerkelijke industriële infrastructuur had. Hoewel Schwerin een opmerkelijk grote ‘Altstadt’ heeft voor een stad van haar omvang werd het opzettelijk verwaarloosd tijdens de jaren van het socialistische bewind, dat de voorkeur gaf aan het bouwen van geprefabriceerde appartementsblokken om de dringende huisvestingsbehoefte op te lossen.
Net als Berlijn Nikolaiviertel was de SED van plan het historische centrum van Schwerin volledig te slopen om het te vervangen door Plattenbau, maar dit plan kwam niet uit door een gebrek aan middelen. Ironisch genoeg werden de historische gebouwen begin jaren tachtig daadwerkelijk (zij het langzaam) gerenoveerd.
Het jaar 1985 markeerde een zeer belangrijke datum voor de inwoners, aangezien het de 825ste verjaardag van de stad markeerde. En hier komen we aan bij de Lenin in Schwerin.
Het 825-jarig jubileumfeest in Schwerin was legendarisch, zozeer zelfs dat het 850-jarig jubileumfeest in 2010 er zelfs een eerbetoon aan wijdde. Maar het is geen feest zonder Lenin. De stad huurde de veelgeprezen Estse Lenin-beeldhouwer (en USSR Art Prize-ontvanger) Jaak Soans in om een Lenin-beeld voor hen te maken, voor een bedrag van 60.000 DDR Mark. Blijkbaar kreeg Jaak Soans het contract aangeboden om het Lenin-beeld te maken, aangezien Schwerin en Tallin destijds partnersteden waren.
Het Lenin-statuut werd onthuld op 22 juni 1985. En wat een Lenin was het. Meer dan drie meter hoog, stoïcijns in de verte kijkend, of naar het aangrenzende brandweermuseum. Of de nu verlaten televisietoren. Deze Lenin is een vreemde om te beschrijven. Zijn houding is kalm, maar toch uitdagend. Hij lijkt erg ontspannen en bedachtzaam.
Wat waarschijnlijk aan dit gevoel bijdraagt, is dat zijn handen in zijn jaszakken zitten, bijna als een kapitein die de zee in kijkt. Ik denk dat het, zoals bij bijna elk kunstwerk, aan de toeschouwer is om te interpreteren en te lezen wat de kunst zou kunnen overbrengen. Enkele jaren later had Jaak Soans het volgende te zeggen over zijn schepping: “Hier ben ik, hier sta ik, hier blijf ik!”
Op de voet van het Lenin-beeld in Schwerin staan de woorden ‘Das Dekret über den Boden’ – ‘Het decreet op het land’, geschreven door Lenin zelf in 1917, bepaalde het de afschaffing van het privé-eigendom en de herverdeling van de landerijen onder de boeren. In eerste instantie leek dit een bijna willekeurige Lenin-referentie, maar de Sovjets voerden in 1945 een landhervorming door in de bezette Duitse gebieden, en dat was precies wat ze deden. En wat is een betere manier om het 825-jarig jubileum van de oprichting van Schwerin te vieren, dan om een Lenin-standbeeld te onthullen op het 40-jarig jubileum van het ‘landdecreet’ in de bezette Sovjetzone.
En toen stond hij daar de volgende drie en een half decennia. Perestroika, Tschernobyl, de val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie gingen allemaal aan hem voorbij. Terwijl systemen afbrokkelden, bleef Lenin standvastig. Een vraag blijft: hoe overleefde het Lenin-beeld in Schwerin de turbulente overgangsperiode van Oost-Duitsland naar één gezamenlijk Duitsland?
Nou, niemand weet het eigenlijk heel zeker: Het gebeurde gewoon een beetje. Eén ding is zeker, het Lenin-beeld in Schwerin heeft zowel zijn aandeel in bewonderaars als haters. Het debat of de staat moet worden afgebroken of opblijft, is al enkele jaren aan de gang. In 2006 mislukte een stemming om het standbeeld te verwijderen met slechts twee stemmen. Er werd beweerd dat het beeld deel uitmaakte van de geschiedenis van de stad, maar er werd een soort compromis gevonden. Een extra informatieplaquette werd toegevoegd aan het standbeeld van Lenin, waarin de misdaden werden uitgelegd die tijdens zijn regering plaatsvonden, geïnspireerd door zijn woorden en besluiten.
En zo volgde een schijnbaar eindeloze strijd tegen vandalisme. Sommige mensen bekogelden het beeld met verf, terwijl anderen het informatiebord vernielden (zo erg dat het moest worden vervangen door een steviger en permanenter). En het lijkt erop dat Lenin tot op de dag van vandaag nog steeds het potentieel heeft om te polariseren. Hij begint (letterlijk) te roesten, en dit zal zeker het volgende conflict veroorzaken. Men kan zich alleen maar voorstellen wat voor opschudding het zal veroorzaken als de stad besluit openbare middelen te gebruiken om het standbeeld van Lenin te repareren.
In 2014 bood een bedrijf aan om het Lenin-beeld te kopen, het brons te smelten en het om te vormen tot een kerkklok. Schwerin weigerde beleefd. Blijkbaar lijkt zelfs Jaak Soas van gedachten te zijn veranderd, omdat wordt beweerd dat hij het aanbod heeft gedaan om het beeld om te smelten en een nieuw te maken. Hij zei zelfs in een interview in 2019 dat ‘de Lenin in Schwerin niet echt mijn beste werk was. Ik zou het accepteren als het beeld werd afgebroken.’
En toch staat Lenin ondanks alles nog steeds in Schwerin, onaangedaan door alle commotie. Uiteindelijk zal hij ons waarschijnlijk allemaal overleven.
De Lenin in Schwerin is de laatste Lenin in Duitsland die op zijn oorspronkelijke plek is gebleven. Tal van andere ‘Duitse Lenins’ zijn verplaatst naar privécollecties, depots en musea, maar deze is de laatste openbare.
Er zijn nog steeds tientallen Lenin-beelden in Duitsland op verlaten Sovjet-militaire bases en Sovjet-begraafplaatsen. Maar deze vallen niet in dezelfde categorie als die in Schwerin, aangezien dit het Sovjetgebied was en niet het Duitse grondgebied. En om supertechnisch te zijn, zijn er nog steeds openbare Lenin-afbeeldingen zoals deze in Berlijn, maar glazen ramen en plaquettes zijn niet hetzelfde als officiële beelden.
Er was echter nog een andere kanshebber, het Lenin-beeld in Riesa, een stad die ooit beroemd was om zijn staalproductie en nu meer bekend staat om zijn pastafabriek. Riesa had een zeer prominent geplaatst Lenin-beeld, dat zeker na 1990 zou worden afgebroken. Een listige communist (of een stel van hen) stemde om het beeld te verplaatsen op het terrein van de Sovjet-begraafplaats bij het Sovjet-oorlogsmonument.
Dankzij de ondertekening van het 2 + 4-verdrag en Bulletin Nr 109 beloofde Duitsland de Sovjetgraven en oorlogsmonumenten te zullen verzorgen. Elke wijziging van deze sites vereist de goedkeuring en toestemming van Moskou. Dat doodde in wezen de discussie over de verwijdering van Lenin in Riesa. Aangezien het is verplaatst naar het Sovjet-oorlogsmonument, bevindt het zich niet meer op zijn oorspronkelijke plaats, noch in een echt openbare setting.
Wil je een kijkje nemen bij het Lenin-beeld in Schwerin? Dit is het adres:
Hamburger Allee 68, 19063 Schwerin.
