Socialistische monumenten: hoe om te gaan met DDR-erfgoed?
Onlangs werd in Gelsenkirchen een monument voor Lenin gepresenteerd. Een politiek probleem. Omdat Lenin op de sokkel alleen bekend was uit de DDR. En daar werd, na het einde van deze staat op veel plekken de standbeelden van Lenin & co. weggehaald. Wat is de juiste manier om met monumenten om te gaan, met de helden van de geschiedenis? Moeten ze worden achtergelaten als souvenir, als gelegenheid voor discussies of moeten ze spoorloos verdwijnen?
De Marxistisch-Leninistische Partij van Duitsland (MLPD) richtte een monument voor Lenin op voor het partijhoofdkwartier in Gelsenkirchen. Het betreft een beeld dat in 1957 vaker gebruikt werd in de DDR. Hoewel de stad Gelsenkirchen naar het hoger administratief gerechtshof ging om dit te voorkomen kwam het er toch: Lenin staat voor geweld, onderdrukking, terreur en heeft niets verloren in een democratische samenleving. Voor de MLPD heeft Lenin ‘de eerste bevrijding van arbeiders, boeren en vrouwen van kapitalistische uitbuiting’ tot stand gebracht, zoals het op zijn website zegt. Het is het eerste Lenin-monument in voormalig West-Duitsland.
Monumenten worden momenteel omvergeworpen als onderdeel van de opstand tegen racisme en onderdrukking: te beginnen in de Verenigde Staten na de gewelddadige dood van George Floyd, waar mensen niet langer de levensgrote standbeelden van zuidelijke generaals willen verdragen. In Bristol, VK, werd een slavenhandelaar door demonstranten in de haven geworpen. Er is nu een ‘gratie’ op het ruitermonument van Leopold II in de Belgische hoofdstad Brussel: België was een koloniale macht.
En nu vindt er in Duitsland een andere trend plaats, geleid door de vraag hoe om te gaan met historische helden die niet langer als helden mogen worden gezien. Om als souvenir achter te laten, als gelegenheid voor discussie of voor aanbidding? Laat het spoorloos verdwijnen? Vervangen of opnieuw toewijden?
Het grootste Lenin-monument van de DDR werd in 1970 in Berlijn-Friedrichshain onthuld voor 200.000 mensen. Het was het centrum van een nieuwbouwwijk aan de Leninplatz. Een spandoek tijdens de inauguratie luidde: “Ons hart en onze daden behoren tot onze socialistische staat van vrede, de onbreekbare Duits-Sovjet-vriendschap.” De monumentale sculptuur toonde een enscenering van het politieke zelfbeeld van de SED en het hele nieuwe ontwikkelingsgebied toont de wil voor een nieuwe maatschappelijke orde.
Lenin staat ook voor het socialisme dat bestond onder de Russische dictatuur in de Oostbloklanden. Dienovereenkomstig werd het na het einde van het socialisme in veel landen ontmanteld. Maar niet in Rusland zelf. In de DDR stonden meer dan 50 Lenin-monumenten in de openbare ruimte. Toen het eindigde, was Lenin niet langer in steen gebeiteld. Het werd gedemonteerd, ingegraven, opnieuw uitgegraven, vervangen door een fontein, een rotonde of een roestvrijstalen constructie. Hij werd verplaatst, besmeurd, opgeslagen, gestolen, in het buitenland verkocht en soms aan het weer en de vegetatie overgelaten.
Sommige beelden zijn echter nog in goede staat en zijn, zoals men zou kunnen zeggen, ‘actieve herinneringen’ geworden. Er waren discussies rond de monumenten in Schwerin en Riesa: wil je het nog steeds? Zou het deel kunnen uitmaken van de collectieve identiteit van het Oosten? Uiteindelijk legden beide steden de sculpturen uit als onderdeel van de stadsgeschiedenis en voegden ze uitlegborden toe. Op het voormalige militaire vliegveld Nohra in Thüringen werd het monument zelfs gerenoveerd en voor flitsende roze betonnen muren geplaatst. Het vier meter hoge standbeeld van Lenin voor het voormalige ‘Huis van Officieren’ in Wünsdorf is nu een rijksmonument. Het hele gebied, een voormalige militaire stad, is nu een eldorado voor motorrijders, fotografen en verdwaalde liefhebbers.
In tegenstelling tot Vladimir Iljitsj Lenin is Ernst Thalmann bijna overal bewaard gebleven. Er zijn dus nog steeds ‘Thälmann’-straten – maar niet langer een ‘Lenin’-plein of een ‘Lenin’-steeg. “Voor het behoud van veel Thälmann-monumenten was het cruciaal dat hier vaak een verband met concrete historische gebeurtenissen en met de geschiedenis van de Duitse arbeidersbeweging kon worden gelegd, en dat Ernst Thälmann minder controversieel was, de herinnering aan Thälmann behoorde bijna tot de DDR-folklore Lenin was niet alleen veel controversiëler als denker en politicus. […] De overeenkomstige Lenin-monumenten werden daarom vaak gezien als opgelegde symbolen van de Sovjetmacht en als vreemde lichamen in het stadsbeeld”, klinkt het bij historici.
De sculpturen van Karl Marx uit de DDR-tijd bestaan nog steeds grotendeels. De bekendste zijn waarschijnlijk de ‘Nischel’ in Chemnitz en het Marx-Engels-Forum in Berlijn.
De stad reageerde op het Lenin-beeld in Gelsenkirchen met een tentoonstelling over de geschiedenis van het communisme. Misschien komen mensen daar en elders over praten – over communisme en kapitalisme, de DDR en de Bondsrepubliek, over sociale systemen en wat we uit de geschiedenis kunnen leren. Discussies die nog lang niet voorbij zijn, zoals te zien is aan het pas geplaatste Lenin-monument.
Foto: Caroline Seidel
