Hallo. Hier is de ‘Zugfunk’

De Deutsche Reichsbahn in de DDR heeft sinds de jaren vijftig veel treinen van luidsprekers voorzien. Het resultaat was ’treinradio’, een live programma speciaal aan boord geproduceerd met muziek, informatie, reistips – en propaganda.

In de bewolkte ochtenduren ratelt een uit Saksen afkomstige sneltrein over het spoorbed richting Berlijn. De stoom van de locomotief bedekt het landelijke zuiden van de DDR als een witte sluier. De reizigers zakken weg in de kunstlederen bekleding van de Deutsche Reichsbahn. Dan wordt het kloppende rijgeluid plotseling overstemd door een stem uit de luidspreker: “Goedemorgen, beste passagiers, de treinradio meldt zich hier!”

Dit of iets dergelijks ervaart de passagier begin jaren vijftig. De treinradio is een verrassing voor de passagiers. De Deutsche Reichsbahn belooft veel, niets minder dan een nieuw hoofdstuk in de spoorweggeschiedenis tussen reiservaring en politieke propaganda.

Helga Deglmann is een van hen. Als jonge vrouw komt de inmiddels 80-jarige naar de Berlijnse treinradiobrigade. Later werkte ze voor de Berlijnse radio en daarna bijna 30 jaar bij de kinderradio. “Je stem zal binnenkort te horen zijn in de sneltreinen naar Bad Schandau in het Elbsandsteingebergte of Wernigerode in het Harzgebergte”, zo werd haar gezegd. Ze herinnert zich: “Dat was mijn kans, treinradio. Ik zag een advertentie in de krant. De Deutsche Reichsbahn zoekt treinradio-operators. Niemand wist echt wat het was – treinradio-operators.”

In het sollicitatiegesprek beseft ze al snel waar het eigenlijk om gaat: na het afronden van een stage waarin basis technische kennis van het bedienen van de apparaten wordt meegegeven, zit ze ‘op’ de trein.

De geschiedenis van de treinradio begint in 1949. Jonge spoorwegarbeiders, ook uit Berlijn, hebben zich als vrijwilliger aangemeld voor de Freien Deutschen Jugend om ernstig beschadigde treinen uit de Tweede Wereldoorlog te repareren. Deze zouden dan de FDJ-delegatie naar het Weltfestspielen der Jugend in de Hongaarse hoofdstad Boedapest moeten brengen. Er werden enkele luidsprekers geinstalleerd om de lange reis nog leuker te maken. In de bagagewagen was een kleine opnamestudio. Terug in de DDR werden deze treinen nu gebruikt voor normaal reizen. Eerst op de twee routes: Berlijn-Halberstadt en Berlijn-Dresden.

Op de Reichsbahn kwamen later luidsprekers in nieuwe sneltreinrijtuigen. In de zomerdienstregeling van 1953 kondigde een nieuw symbool in de dienstregeling dit aan. Een bliksemflits betekende dat de treinradio aan boord was.

De treinradio behoorde tot het politieke bestuur van de Deutsche Reichsbahn, de afdeling agitatie en propaganda. De treinradio-luidsprekers begeleiden de treinreis met licht amusement, maar lazen ook manuscripten voor over actuele onderwerpen uit het bedrijfsleven, cultuur en politiek.

Kritiek duurde echter niet lang. Vooral de politieke bijdragen waren stijf en verontrustend. Veel reizigers zochten tevergeefs naar een verbinding met het landschap, de Reichsbahn zelf. Een passagier schreef een brief naar een redacteur van de landelijke krant: “Helaas wordt de noodzakelijke, frisse, pakkende en dus overtuigende vorm vaak niet gevonden. De luisteraars schudden hun hoofd en denken: ik heb dat op de radio gehoord, gelezen in de kranten en in de vergaderingen. Naar mijn mening zou men dergelijke rapporten niet moeten brengen, maar ze moeten vervangen door een ander type dat een bepaalde relatie heeft met de route uit het raam!”

Dientengevolge geeft Helga Deglmann er ook de voorkeur aan om bijdragen te leveren met betrekking tot de route in plaats van socialistische prestaties te prijzen met oogstgevechten of overvolle plannen. “We wilden ook mensen vermaken – ook met lokale geschiedenis. Ik herinner me een heel mooi manuscript over de club bij de stadspoort van Jüterbog. Ik was blij om de band op te zetten toen we van Berlijn naar Karl-Marx-Stadt reden, zodat mensen wisten – je zou Jüterbog eens kunnen bekijken!”

Net als Helga Deglmann, doen veel van haar collega’s dat ook. Maar de propaganda-claim lijdt. Het treinbedrijf zelf veroorzaakte ook zijn eigen problemen: als een trein te lang was, liepen de muziekbanden op een gegeven moment steeds langzamer. De accu’s konden alleen op volle snelheid worden opgeladen. Maar als de trein rolde, verstoorde het geluid van de reis het programma aan boord.

Conceptuele en technische behoeften vergezelden de treinradio tot in de jaren 50. Er reden nu dagelijks meer dan veertig sneltreintreinen door het hele land. De banden bleven falen. De samenwerking met de reguliere radio was moeilijk. De treinradio stond onder financiële druk. De bouw van nieuwe treinstellen werd stopgezet. De beslissing om de treinradio te laten stoppen werd meerdere keren genomen, maar werd niet ontbonden.

Het is nog steeds te horen in de beroemde toeristenuitdrukking Tourex naar de Zwarte Zee in de jaren zeventig, ook in internationale treinen op weg naar de DDR: met muziek en reclame voor socialistisch Duitsland bevindt de handelsbeurs in Leipzig zich op de eigen veerboten van de Reichsbahn over de Oostzee. Er was zelfs een treinradioprogramma in het Zweeds en Deens.

Maar met het verdwijnen van de DDR is treinradio geschiedenis. Wat er nog van over is, zijn alleen de luidsprekeraankondigingen in de trein.