Günter Steffen fotografeerde ‘Hauptstadt Ost-Berlin’ in de jaren tachtig
Het waren de laatste jaren van de DDR, die de Oost-Berlijnse fotograaf Günter Steffen niet had kunnen kennen. Als een onderzoeker zwierf hij in de jaren tachtig door zijn stad, meestal ’s ochtends toen het leeg en verlaten was. Alleen hij, de camera en de stedelijke stilte. Met zijn subjectieve zwart-witfotografie legde hij de laatste historische momenten van een neergaande staat vast. De foto’s van Steffen zijn nu te vinden in een indrukwekkend fotoboek: ‘Die Hauptstadt Ost-Berlin in den Achtzigern’. Het boek is een terugkeer naar een vervlogen tijdperk dat Steffen voorbij het kleurrijke en vrolijke SED-socialisme laat zien, maar precies zoals het was.
Straathoeken zijn markerings- en ontmoetingspunten in een stad. Hier plassen de honden, hier loop je iemand tegen het lijf, ga je ‘de hoek om’ of wordt ‘de hoek om gebracht’. Kroegen, winkels en nachtwinkels zijn vaak ‘om de hoek’. Hoeken zijn door de mens gemaakt, hoeken bestaan niet in de natuur. Het is een spoor van beschaving dat pas in metropolen zijn ware werking ontvouwt, hoewel er in het dorp ook hoeken kunnen zijn, pas in de stad wordt de hoek een hoek.
Misschien spookten zulke gedachten door het hoofd van Günter Steffen tijdens een van zijn foto-excursies in de vroege ochtend. Hij kwam ook langs de hoek met de tekst ‘Haarfärber’, een oud winkelbordje – of is het een advertentie voor een haarverf? Inclusief een telefooncel, wat in de jaren 80 essentieel was in Oost-Berlijn, omdat mensen vaak geen eigen aansluiting in het appartement hadden. Het moet de nacht voordat hij ging lopen fotograferen geregend hebben, de bleke zon wordt diffuus weerspiegeld in de plassen.
De foto’s van Günter Steffen zijn meer dan hedendaagse getuigenissen, het zijn sfeerbeelden die de harde uitstraling van de stad vier decennia geleden naar het hier en nu transporteren. Een stad in de schemering, een stad zonder inwoners, een wezen van steen en licht. Tussen 1984 en 1989 creëerde hij zijn grofkorrelige fotocyclus, waarin hij, zoals zijn uitgever schrijft, ‘levensgevoelens vastlegde zoals hulpeloosheid, innerlijke onrust en woede – een apocalyptische stemming, ook veroorzaakt door het veelvuldige verlies van vrienden die emigreerden naar het Westen’.
Uitgever Günter Jeschonnek contrasteerde deze stille doemstemming met fragmenten uit de roman ‘WIR’ van Yevgeny Zamyatin (*1884 Lebedyan, † 1937 Parijs), geschreven in 1920 in de Sovjet-Unie. De dystopische tekst van Zamyatin verscheen in ballingschap en werd in het hele Oostblok verboden. Net als de foto’s van Steffen schilderde de Russische auteur, twee generaties voor Steffen, het zogenaamd superieure systeem af als een sombere, misantropische plek.
‘Die Hauptstadt Ost-Berlin in den Achtzigern’ is geen nostalgische excursie naar de eigen Oost-Duitse biografie, geen geïllustreerd boek voor het ’toen was het zo leuk in de DDR’-gevoel. Het is een hard portret van de hoofdstad van een staat die zijn burgers bespioneerde, gevangen zette en beschuldigde van ideologie totdat de ideologie een eigen leven ging leiden en onderdeel werd van de realiteit. Een staat die de stad dwangmatig moderniseerde en toch in verval liet raken. Vervallen gevels, kapotte auto’s in grijze hofjes, vervallen buurten. De hoofdstad van de DDR, die door de officiële propaganda werd geprezen als kleurrijk, kosmopolitisch en toekomstgericht, lijkt voor Steffen grijs, koud en leeg. Geen foto’s voor aangename ‘Ostalgie’-herinneringen.
Günter Steffen, geboren in 1941, studeerde in de jaren zestig natuurkunde aan de Humboldt-universiteit, waar hij tot 1976 als onderzoeksassistent werkte. Toen, halverwege de dertig, veranderde hij van carrière en werd hij freelance fotograaf met een focus op documentaire en straatfotografie. Hij reisde naar afgelegen streken van de Sovjet-Unie, van waaruit hij indrukwekkende rapporten meebracht, maar hij bleef foto’s maken om de hoek. In de jaren tachtig was hij geen rebelse bohemien die in een kraakpand woonde, maar een natuurkundige en ervaren fotograaf die het leven in de DDR door en door kende.
Net als zijn beroemde collega, de Oost-Berlijnse fotograaf Harald Hauswald , liet hij de arbeiders- en boerenstaat zien zoals die was, authentiek, dicht bij het leven – terwijl het zo desolaat en soms vreemd was. Maar waar Hauswald zich vooral richtte op het afbeelden van mensen, richtte Steffen zich op de stad zelf: de door de mens gemaakte omgeving, los van de natuur. “De mens hield pas op een wild dier te zijn toen hij de eerste muur bouwde”, schrijft Yevgeny Zamyatin op een bepaald moment in zijn donkere roman ‘WIR’
De stad als noodzaak van het moderne leven. En zo moet Steffens fotografisch werk ook in dit opzicht worden begrepen, als een poging zijn omgeving te vatten, te begrijpen en een hogere betekenis uit de soms beklemmende werkelijkheid te lezen. Keer op keer kwam hij bij een muur, de beroemdste Muur ter wereld. Vanaf de kant van Oost-Berlijn zag het massieve bouwwerk er angstaanjagend uit, niet een kleurrijk gezicht zoals in het Westen. De hekken, wachttorens en grensinstallaties zouden uit een utopische sciencefictionfilm kunnen komen: “Blade Runner” – Made in DDR.
‘Toen – als op een teken van een of andere gestoorde conducteur – werd er prompt gebonsd, geschreeuwd, gerend op alle tribunes’; Wie Zamyatins tekst leest, voelt de aantrekkingskracht in het totalitaire machtsmechanisme. Steffens foto’s als associatie en metafoor voor een soort Orwelliaans ‘1984’ werken vaak, maar niet altijd, vooral wanneer hij plaatsen fotografeert waarvan de geschiedenis duidelijk teruggaat tot de tijd van voor de DDR, de Tweede Wereldoorlog en het Derde Rijk. Het Clärchens Ballhaus in Mitte als voorbeeld of de verhoogde spoorlijn in Prenzlauer Berg. Deze oude Berlijnse symbolen hebben hun eigen aantrekkingskracht die niet volledig kon worden geabsorbeerd door de echt-socialistische atmosfeer.
De verwevenheid van Samjatins roman ‘WIR’ en Steffens foto’s, er zit ruim 60 jaar tussen de twee werken en ze zijn gemaakt onder verwante maar verschillende achtergronden, is een experiment. Het werkt als je de tijd neemt om de foto’s en woorden te laten bezinken en niet als een normaal fotoboek met mooie Berlijnse foto’s door het boek bladert. Wat wel duidelijk is, is dat de tekst de afbeeldingen niet interpreteert, en de afbeeldingen de tekst nog minder. De opstelling gaat veel meer over een spanning tussen een literair en een fotografisch concept.
In het inzichtelijke nawoord gaat Günter Jeschonnek in op de bedoelingen van Steffen achter de getoonde cyclus: “Misschien was het een teken van innerlijke rebellie tegen SED-politici die werkeloos toekeken en toekeken op het decennialange verval van stedelijk erfgoed. Misschien voelde de fotograaf zich meer aangetrokken en uitgedaagd door de visuele stimulus? Hij had zich ook kunnen laten leiden door de uitspraak van de Franse filmregisseur Robert Bresson: ‘Maak zichtbaar wat zonder jou misschien nooit zou zijn opgemerkt'”, alle drie de mogelijkheden zijn legitiem. Het belangrijkste is dat dit fotografische werk, dat bij zijn ontstaan waarschijnlijk nooit in Oost-Duitsland zou zijn gepubliceerd en decennialang in het archief van de fotograaf heeft gelegen, nu te zien is.
Het boek is online te bestellen.
Foto’s: Günter Steffen
