Uit het leven van een staatsvijand: Joachim Heise spreekt met AES-studenten over zijn tijd in de DDR
De meeste van zijn luisteraars hebben 9 november 1989, de dag waarop de grens tussen Oost- en West-Duitsland begon te openen, nog niet meegemaakt. Het is des te belangrijker dat jongeren te maken hebben met hedendaagse getuigen. Daarom nodigde afdeling 2 van de Albert Einstein School (AES) samen met het Fraters Schönfeld Forum op dinsdagmiddag 9 november Joachim Heise uit in het atrium van AE0S in Maintal.
De focus lag minder op de val van de Berlijnse Muur en meer op het levensverhaal van de 77-jarige hedendaagse getuige, zijn jeugd en jeugd in Nordhausen, Thüringen, de spionage en represailles die uiteindelijk leidden tot zijn verzoek om te vertrekken in 1980. In een indrukwekkend verhaal deed Joachim Heise verslag van zijn persoonlijke levensverhaal, waarvan het meeste zich afspeelde in de DDR. Hij toonde aantekeningen in zijn ‘OPK-dossiers’ – de afkorting staat voor ‘operative Personenkontrolle’ – en gaf uitleg bij deze en andere termen die tot op de dag van vandaag onlosmakelijk verbonden zijn met het socialistische regime van de DDR.
De middelbare scholieren luisterden aandachtig naar de lezing van de hedendaagse getuige, wiens ervaringen werelden scheiden van hun eigen realiteit van het leven. De jongeren kregen een idee van hoe het was om slachtoffer te worden van pesterijen op school omdat de ouders geen lid waren van de SED, en om bespied te worden door collega’s.
Heise werd in 1944 in Erfurt geboren en groeide op in een christelijk middenklassegezin. Zijn vader was architect; hij bleef achter in verband met “arbeiders- en boerenkinderen” en moest schoolboeken en schoolmaaltijden betalen. “Dat leidde gaandeweg tot een afkeer van de DDR”, vertelt Heise tegen de studenten.
Zijn studententijd werd ook gekenmerkt door pesterijen omdat hij geen lid was van de SED. Na zijn afstuderen werd hij opgeroepen voor de “gevechtsgroep” omdat hij te oud was voor militaire dienst. Maar deelname aan de paramilitaire organisatie van de SED was voor Heise uitgesloten. Hij nam ontslag. “Dat was het begin van het einde”, zegt hij vandaag.
Als gevolg daarvan werd hij in zijn bedrijf gediscrimineerd en kreeg hij geen taken meer. De beslissing groeide: hij wilde met zijn gezin naar de Bondsrepubliek reizen en diende in april 1980 een aanvraag in om het land te verlaten. “We wilden gewoon zelfstandig wonen”, blikt Heise terug. “Zelfbeschikking was in de DDR zeer beperkt. Dat was geen vol leven.”
Maar de exit-applicatie belde de Stasi ter plaatse. Vanaf dat moment werd Heise in zijn bedrijf bespioneerd. “Uit mijn dossier kon ik later zien dat er in totaal 16 mensen aan mij waren toegewezen”, zegt hij. Ze noteerden wat hij zei en waar hij was. Een student wil weten waarom de Stasi zoveel medewerkers had. “De onofficiële werknemers kregen veel voordelen: vakantie, een plaats aan de universiteit, een toewijzing voor een auto”, legt Heise uit – dingen waar veel vraag naar was in de centraal geplande economie. Zonder voorkeursbehandeling kan de wachttijd voor een eigen auto immers oplopen tot 14 jaar.
“Ik werd gebrandmerkt als staatsvijand en werd als zodanig ondraaglijk”, zegt Joachim Heise over de reactie op het verzoek om het land te verlaten. Hij werd onmiddellijk ontslagen uit alle functies, was niet langer een “groepsleider” en mocht niet meer werken in de vakbond of in intercompany werkgroepen. Het stigma werd overgedragen op zijn twee kinderen. Zo mocht zijn dochter niet meer op zomerkamp. “De tijd is lang als je niets kunt doen”, herinnert Heise zich.
Hij zocht hulp bij de Permanente Vertegenwoordiging van de Bondsrepubliek Duitsland in Oost-Berlijn en ging in hongerstaking toen ook dat niet werkte. Dit plan werkte: aangezien hij niet mocht werken zolang hij niet at, arresteerde de Stasi Heise in mei 1983. “Dat was mijn volle bedoeling en een goed voorbereide stap om bij de Stasi terecht te komen. We zagen geen andere uitweg dan via gevangenis en losgeld.” Heise zat eerst drie maanden vast in Erfurt en daarna in hechtenis in de Cottbus-gevangenis. Het arrestatiebevel was voor “anti-state agent activiteit” en “verzet tegen het staatsgezag”.
Hij zou drie jaar gevangenisstraf uitzitten in Cottbus – een tijd die hij omschrijft als ondraaglijk. Hij deelde een cel met 14 gevangenen; Hij mocht een uur per dag de frisse lucht in. Zijn hoop: eenmaal per week reden bussen naar Chemnitz, van waaruit politieke gevangenen werden vrijgekocht door de BRD. Op 14 juni 1984 was het zover: Joachim Heise mocht met zijn gezin naar Duitsland reizen en kwam via Gießen naar Neurenberg. “We waren in staat om onze weg terug naar het leven te vinden via een doorgang”, zegt hij vandaag.
In tegenstelling tot de meeste andere gevangenen was Heise niet getraumatiseerd. “De tijd heeft niet al te veel littekens op mijn psyche achtergelaten omdat ik me erop voorbereidde. Daarom is het voor mij niet moeilijk om er vandaag over te praten.” Hij vond werk bij Degussa in Hanau en was erg behulpzaam. “Ik heb daar nooit spijt van gehad en zou het zo weer doen”, zegt Heise.
Na 18 jaar in Hessen verhuisde hij in 2002 terug naar Thüringen. Dat hij voormalige informanten tegenkomt, is tot op de dag van vandaag voor hem geen probleem. ‘Ik heb met sommigen van hen gesproken. Een van hen verontschuldigde zich bij mij’, zegt hij.
Hij beleefde 9 november 1989 met vrienden in het Harzgebergte. “Plots kreeg het hotel te horen dat de grens openging”, herinnert hij zich. “Dat was een opbeurend gevoel.” Hij zag hoe het hek werd opgerold, hoe eerst een paar, daarna steeds meer mensen de voormalige scheidslijn tussen Oost- en West-Duitsland overstaken. “Ik mis niets van de DDR”, antwoordt Heise op de vraag uit het publiek of hij zoiets voelt als Ostalgie. Maar met lezingen als deze wil hij de herinnering levend houden.
Foto: Bettina Merkelbach
