Klein Glienicke – Een Oost-Duitse enclave in West-Berlijn
Met zijn grote villa’s, alpine huizen in chaletstijl, uitzicht op het water en geplaveide straatjes, is Klein Glienicke een charmant dorp, populair bij dagjesmensen. Maar 28 jaar lang was deze idyllische nederzetting aan de grens met Potsdam een Oost-Duitse enclave die door de Berlijnse Muur van West-Berlijn werd gescheiden en alleen toegankelijk was met speciale toestemming.
De eigenaardigheden van de geografische grenzen van Klein Glienicke bezegelden het lot van het dorp als enclave toen de Duitse Democratische Republiek op 7 oktober 1949 werd opgericht. De eerste hekken en prikkeldraad verschenen in de jaren vijftig, maar deze nieuwe grensversterkingen waren grotendeels symbolisch – een signaal naar het Westen dat dit Oost-Duits grondgebied was. Hoewel strikt genomen niet toegestaan, sprongen de bewoners gewoon over de barrières wanneer ze maar wilden.
Het leven in Klein Glienicke en de vrijheid om te komen en gaan veranderden drastisch op 13 augustus 1961, toen de Oost-Duitse regering haar antifascistische beschermingsmuur oprichtte, of wat beter bekend staat als de Berlijnse Muur. ’s Nachts werden de grenzen versterkt en voor het eerst werd de bewoners verhinderd het water van het Teltowkanaal in te gaan.
Bijna volledig omringd door de muur, was Klein Glienicke nu alleen toegankelijk via een smalle brug over het water tussen het Glienicker-meer en de Griebnitzsee bij de Glienicker Brücke – later bekend als de Brug der Spionnen. De wegovergang vanaf Park Babelsberg werd streng gecontroleerd – na verloop van tijd blokkeerde een slagboom de weg, alleen opgeheven door de bewakers die in een uitkijktoren aan de rand van de brug waren gestationeerd toen identiteitspapieren werden gecontroleerd. Het dorp werd beschouwd als een Sondersicherheitszone (speciale veiligheidszone). Alleen de ongeveer 500 inwoners en mensen met een speciale vergunning mochten passeren.
Het was in 1965 dat hier de eerste betonnen muren werden opgetrokken, ter vervanging van enkele hekken en prikkeldraad op het smalste punt van de DDR – op sommige plaatsen slechts 15 meter van muur tot muur. Door zijn kenmerkende vorm kreeg Klein Glienicke de bijnaam ‘Blinddarm der DDR’ (het aanhangsel van de DDR).
In 1982 werd zelfs de brug ‘ommuurd’ om te voorkomen dat potentiële vluchters op een boot zouden springen die eronderdoor vaart, toen het Teltowkanaal weer werd opengesteld voor het waterverkeer vanuit het Westen.
Als je vandaag de dag door Klein Glienicke wandelt, is het moeilijk voor te stellen hoe beklemmend het was om omringd te zijn door beton, een sensatie die bij sommige bewoners tot psychische problemen leidde. Gitta Heinrich, een voormalig onderwijzeres, die opgroeide en tot 1980 in Klein Glienicke woonde, toen ze naar het naburige Babelsberg verhuisde, kreeg de diagnose ‘muurziekte’.
De aandoening werd voor het eerst vastgesteld door dr. Dietfried Mueller-Hegemann, een gerespecteerd specialist in psychiatrie en neurologie, tijdens zijn tijd in een psychiatrische inrichting in Oost-Berlijn. Dr. Mueller-Hegemann, die directeur was van het psychiatrisch ziekenhuis Wilhelm Griesinger van 1965 tot hij zelf in 1971 naar het Westen vluchtte, observeerde minstens 100 gevallen in het ziekenhuis met 1.600 bedden. In 1973 publiceerde hij Die Berliner Mauer-Krankheit, waarin hij 37 gedetailleerde casestudies presenteerde over patiënten met een scala aan symptomen, waaronder ernstige claustrofobie, depressie, vervolgingscomplexen, alcoholisme en zelfmoordpogingen, die hij toeschreef aan ‘de zeer deprimerende levenssituatie na 13 augustus 1961’.
Naast de strikte beperkingen op hun bewegingen, werden de bewoners van Klein Glienicke regelmatig bezocht door grenswachten, die op elk moment, dag en nacht, konden arriveren om kelders te controleren en ervoor te zorgen dat ladders veilig waren afgesloten. Ondanks deze regelmatige controles waren er enkele opmerkelijke ontsnappingen.
In mei 1965 ontwapenden twee van de drie arbeiders die reparaties aan het dak van de kapel en de pastorie uitvoerden, de bewaker die over hen waakte, klommen een ladder over de muur en vluchtten het bos in in Zehlendorf. In juli 1973 kropen twee broers, hun vrouwen en vijf kinderen door een 19 meter lange tunnel vanuit de kelder van het huis van Waldmüllerstraße 1 het terrein van het Jagdschloss Glienicke op en vluchtten.
Na de val van de Berlijnse muur wilden Oost-Duitsers uit Potsdam en West-Berlijners even graag een kijkje nemen in de bijlage van de DDR, nieuwsgierig naar het dorp dat al zoveel jaren ommuurd was. Dankzij de vele charmante kenmerken – zoals de Zwitserse huizen (helaas hebben slechts 4 van de 10 huizen die prins Karel van Pruisen tussen 1863 en 1867 de koude oorlog heeft gebouwd), onderdeel van de UNESCO-werelderfgoedpaleizen en parken van Potsdam en Berlijn sinds 1990 – Klein Glienicke blijft populair bij zowel de lokale bevolking als toeristen.
