Was er een oppositie in de DDR?
Een biografie ‘Ich war Staatsfeind Nr. 1’, inmiddels in zijn 13e editie, is een alom geprezen boek geworden over de onrechtvaardige staat van de DDR. Nu, in het nieuwe boek ‘Widerstand’ (het verzet, red.), houdt Wolfgang Welsch zich bezig met de methoden van fysieke en psychologische terreur die door de Stasi werden gebruikt tegen politiek afwijkende mensen. Door de term verzet en de mogelijkheden en interpretaties ervan te beschrijven en te vergelijken met de burgerrechtenbeweging, die zichzelf graag de oppositie noemt in boeken en publieke verslagen, is auteur Wolfgang Welsch tegen de wijdverbreide en historisch rommelige mainstream van de omverwerping van de DDR-dictatuur door burgerrechtenactivisten.
Iedereen die beweert dat er een oppositie was in de DDR die insinueert dat er een politiek geschil was tussen een legitieme regering en een legale oppositie in de SED-staat, zoals we die kennen in Westerse democratieën. Oppositie is een onmisbaar onderdeel van elke democratie omdat het het noodzakelijke conflict garandeert om een politiek systeem te verbeteren. De SED-dictatuur was echter niet bedoeld om te verbeteren, maar om de macht te behouden door een communistische heersende elite met hun claim: de partij heeft altijd gelijk (Die Partei hat immer recht). In tegenstelling tot een oppositie, parlementair of buitenparlementair, gebruiken verzetsleden hun vrijheid en vaak hun leven.
Het verzet in de DDR vond niet alleen in het geheim plaats, ondergronds of onder het dak van de kerk, maar ook op het open podium. Onder verzetsdaden vallen ook ontsnappingspogingen, hulp bij ontsnapping en reguliere verzoeken om het land te verlaten. Alleen al het verlangen naar vrijheid van reizen leidde tot brute reacties van de SED-heersers, waaronder moord, de eis tot legaal vertrek of de illegale vluchtpoging, maar een duidelijk engagement tegen de SED-staat. Het geweten speelt hierbij een belangrijke rol. Kant noemt het geweten het ‘innerste’ in de mens, waar zijn gedachten elkaar aanklagen of verontschuldigen. Het geweten is vanaf de geboorte in de mens opgenomen, het “maakt” zichzelf niet. De vorming van het geweten hangt echter in wezen af van de omstandigheden, waaronder het individu uitgroeit tot de samenleving. De opvoeders en rolmodellen zijn vormend, maar ook het morele bewustzijn van de algehele samenleving waarin hij leeft. Religie en cultuur spelen een cruciale rol.
Het geweten hangt dus nauw samen met de vrijheid van de persoon en zijn verantwoordelijkheid voor zijn daden. Een geweten hebben betekent de plicht hebben om plichten te erkennen. Omdat de plicht jegens de mensheid belangrijker is dan het recht van de onrechtvaardige staat, plaatst het verzet het natuurrecht boven het staatsrecht.
Afgezien daarvan werd de SED-dictatuur en degene die deze instelde vanaf het begin niet gelegitimeerd door het volk. Walter Ulbricht, die net uit Moskou was teruggekeerd naar het in 1945 door het Rode Leger bezette Duitsland, poneerde zijn voornemen om de autocratie van de communisten te vestigen: “Het moet er democratisch uitzien, maar we moeten alles in eigen hand houden.” hoe de terreur tegen andersdenkenden vroeg begon en zijn eerste hoogtepunt vond in het besluit van het derde ‘Duitse Volkscongres voor Eenheid en Rechtvaardige Vrede’, geïnitieerd door de SED om de DDR op te richten in 1949. Het besluit was unaniem, maar het lichaam werd duidelijk gedomineerd door de SED. Ongeveer een miljoen blanco stembiljetten werden als goedkeuring geteld.
Vanaf dit punt werden mensen die het niet eens waren met het beleid van de SED, die met geweld verenigd was door de KPD en SPD, lastiggevallen, vervolgd, gearresteerd, mishandeld en vermoord, zoals Dr. Walter Linse van de onderzoekscommissie van vrijheidsadvocaten die mensenrechtenschendingen in de DDR documenteerde. In 1952 werd hij namens de MfS van West- naar Oost-Berlijn ontvoerd en in 1953 geëxecuteerd in de Moskouse Butyrka-gevangenis, om maar een voorbeeld te noemen van het begin van terreur. Het verzet tegen het SED-regime duurde voort op vele terreinen van het openbare leven in de DDR en bereikte zijn voorlopige climax in de volksopstand van 17 juni 1953. De oppositie van het volk bleef een trauma voor de SED-heersers tot hun einde Stasi-minister Mielke in voor de demonstranten voor het Paleis van de Republiek op 7.
In voorgaande jaren, vooral in de zomer van 1989, waren het de mensen die hun angst overwonnen en het recht om het land te verlaten in eigen handen namen door middel van een massale uittocht naar de Duitse ambassade in Praag en elders. Dit en de weigering van Gorbatsjov om het in de DDR gestationeerde Rode Leger ertoe te bewegen in te grijpen, leidde tot het onverwachte einde van de SED-staat. De hypocriete houding van de SED-heersers, die zelf de grootste mensenhandelaren waren en die vanaf het begin van de jaren zestig politieke gevangenen aan het Westen verkochten voor vreemde valuta, mag niet onvermeld blijven. Het idee om mensen te verkopen kwam al van Himmler, die in 1941 begon na te denken over het verkopen van joden, wat uiteindelijk niet kon worden uitgevoerd.
Ook in die tijd waren er ontsnappingswerkers die door het naziregime vervolgde mensen hielpen ontsnappen. Ik herinner me het Emergency Rescue Committee in Frankrijk, dat Joodse intellectuelen hielp te ontsnappen uit bezet Frankrijk, waaronder Marc Chagall, Max Ernst, Heinrich en Golo Mann, Lion Feuchtwanger en vele anderen. De Oostenrijkse verzetsstrijder en ontsnappingshulp Lisa Fittko bracht vluchtelingen over de Pyreneeën naar Spanje, waaronder Walter Benjamin, met gevaar voor dood.
Er is altijd sprake van weerstand als er bewust wordt geprobeerd de bestaande omstandigheden te veranderen door persoonlijke inzet en deze wordt uitgevoerd ondanks het feit dat men zichzelf in gevaar brengt. Verzet is een provocatie die onder de gegeven omstandigheden bewust de tolerantiedrempel van het betreffende regime overschrijdt, met een handelingsperspectief gericht op het beschadigen of liquideren van het heerschappijsysteem. Het orgaan van de SED om de macht te behouden, het Ministerie van Staatsveiligheid, is zeker te vergelijken met de Gestapo. Duidelijker: de buitensporige horror van het nationaal-socialisme leidde tot een onterecht milde beoordeling van de SED-staat in Duitsland. Iedereen die de vergelijking excommuniceert volgens de maatstaven van kwantiteit, begreep de methodologie van vergelijkende studies niet. Bij het maken van een vergelijking is de basisregel dat ik zoek naar overeenkomsten en verschillen. Het betekent niet dingen gelijkstellen. Het volgende is van toepassing: De geschiedenis van het “Derde Rijk” kan in ieder geval in een strafrechtelijk vonnis worden behandeld als de akten van een staat crimineel worden verklaard. Dat geldt ook voor de onrechtvaardige staat van de DDR.
Wolfgang Welsch (*1944) was een politiek gevangene in de DDR en een ontsnappingshelper. Hij overleefde de moorden die het MfS op hem plande ternauwernood. Tegenwoordig werkt hij als publicist en politicoloog. Zijn boek ‘Verzet. Een schikking met de SED-dictatuur‘ is gepubliceerd door Lukas-Verlag (379 pagina’s, 30 euro).
Foto: Lukas Verlag
