Spionnen-uitwisseling op de Glienicker Brücke
Het was de grootste agentruil van de Koude Oorlog. Vijfendertig jaar geleden, op 11 juni 1985, werden 23 westerse spionnen uit de DDR-gevangenis uitgewisseld voor vier Oost-agenten op de Glienicker Brücke, die Potsdam verbond met het toenmalige West-Berlijn. De onderhandelingen hadden acht lange jaren geduurd.
“Toen ik de witte lijn op de brug passeerde, was er ook de gedachte – nu is het eindelijk voorbij! Ik was ontsnapt aan de greep van de macht”, herinnert Eberhard Fätkenheuer zich, als jij denkt aan 11 juni 1985 om 12.00 uur. Fätkenheuer had sinds 1975 gespioneerd naar Sovjet militaire transporten en NVA-activiteiten. Hij deed dit voor de CIA, totdat hij in 1979 op straat in Magdeburg werd gearresteerd en vervolgens veroordeeld tot 13 jaar gevangenisstraf. “Ik zat gewoon in Hohenschönhausen, daarna vijf jaar in Pankow. Na een paar dagen segregatie kwam ik in Karl-Marx-Stadt, vanwaar ik op de ochtend van 11 juni naar Potsdam ging. Naast mij nog 24 andere gedetineerde agenten”, vertelt Eberhard Fätkenheuer. “De buschauffeur zei dat ik naar het Westen zou gaan, maar er werd geen woord over de uitwisseling van agenten verteld.” De bus stopte kort voor de Glienicker Brücke voor een ‘plaspauze’. Een Stasi-man waarschuwde:” Iedereen die nu wil vluchten, wordt neergeschoten!”
Acht jaar eerder waren de onderhandelingen begonnen. En ze waren gericht op een man die uiteindelijk niet tot de bevrijde mensen behoorde: de Russische jood Anatolo Shcharansky. De burgerrechtenactivist werd in maart 1977 in de Sovjet-Unie gearresteerd en beschuldigd van vermeende spionage voor de CIA. Joden over de hele wereld kwamen op voor de dissident. Maar de onderhandelingen duurden jaren, deels omdat de Sovjets erop stonden Sharanski als spion te delen, terwijl de Amerikanen hem als een politieke gevangene zagen. “Op deze manier begonnen andere gevangenen te praten”, zegt journalist en publicist Norbert Pötzl. De Oost-Berlijnse advocaat Wolfgang Vogel was de onderhandelaar van de DDR-regering als het ging om de uitwisseling van gevangenen. In de zomer van 1980 gaf hij de ARD-correspondent Lothar Löwe een lijst van dertig agenten die hadden gespioneerd voor de CIA-geheime dienst in de DDR. De Verenigde Staten kwamen niet op voor deze spionnen omdat ze geen Amerikaanse staatsburgers waren. Net als Eberhard Fätkenheuer hadden ze grotendeels militaire activiteiten bespioneerd.
Er begon een lang afdingen. De DDR was vooral geïnteresseerd in Alfred Zehe, een natuurkundig hoogleraar uit Dresden die tijdens zijn gasthoogleraarschap in Mexico geheime Amerikaanse bewapeningsdocumenten had doorgegeven. De andere Oosterse spionnen waren ook grote vissen, aldus de expert van de inlichtingendienst Pötzl, die jarenlang redacteur bij ‘Der Spiegel’ was geweest en in deze functie inlichtingendiensten had onderzocht en boeken over dit onderwerp had gepubliceerd.
Marian Zacharski, de officiële directeur van een Pools exportbedrijf in Los Angeles, kreeg de taak om als officier bij de Poolse geheime dienst de geheime Amerikaanse bewapeningsplannen te bespioneren en werd daar in 1981 tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Penju Kostadinov, een voormalig handelsattaché bij de Bulgaarse ambassade in Washington, was in september 1983 ontmaskerd toen hij naar verluidt door een FBI-agent vertrouwelijke overheidsdocumenten had gekregen. DDR-burger Alice Michelson werd in oktober 1984 gearresteerd op Kennedy Airport in New York. Ze had koeriersdiensten verricht voor de Sovjet-KGB. Op het einde, de deal was: 25 Western personen tegen vier Oost-spionnen. Stasi chief Erich Mielke stemde toe in de uitwisseling.
11 juni is een mooie zomerdag. Midden in de overgang, direct aan de grensstrook, zaten de Amerikaanse diplomaat Richard Burt en de Oost-Berlijnse advocaat Wolfgang Vogel, beiden bijzonder nerveus. Aan de oostkant van de brug stond een streng bewaakte bus met explosieve lading geparkeerd: 25 CIA-agenten vlogen de DDR en Polen binnen, herinnert Renate Bütow zich, die toen ter plaatse was met een ‘Tagesschau’-team van de West-Duitse televisie. Zij mocht als enigste TV-team aanwezig zijn. “Mijn assistent wilde even zijn voeten onder de brug uitstrekken, maar hij werd bijna gearresteerd”, herinnert Bütow zich. Als ze de bus met de wachtende agenten aan de oostkant zag, reageerde ze geschokt: “Deze mensen hadden uitgemergelde en bleke gezichten!”
Omstreeks 13.00 uur verlieten 23 van de 25 Westerse spionnen de bus. Ze staken de Glienicker-brug over in de richting van West-Berlijn. Twee bleven achter: ze wilden om familiale redenen in de DDR blijven. Eberhard Fätkenheuer reageerde overweldigd, de tranen stroomden, wanneer hij naar het Westen rende. De vier Oosterse agenten staken de brug in tegengestelde richting over en werden begroet door advocaat Wolfgang Vogel in het Oosten. “Alles was in een oogwenk voorbij”, zegt ARD-journalist Renate Bütow. Na een half uur was de grootste uitwisseling van agenten tijdens de Koude Oorlog voltooid – er heerste stilte op de Glienicker Brücke.
Acht maanden later, op 11 februari 1986, mocht de dissident Anatoli Schcharanski naar het Westen gaan, tijdens de volgende en (wat men toen nog niet wist) laatste agentruil op de Glienicker Brücke. Michail Gorbatsjov regeerde ondertussen vanuit Moskou en zou enkele jaren daarna de Koude Oorlog beëindigen.
Foto: Horst Siegmann
