Doe wat je niet kunt laten: Het verhaal achter de arrestatie van Erich Honecker
Van troon tot gevangenis: De laatste jaren van zijn leven was Erich Honecker een opgejaagde, dakloze man, in ballingschap en gevangen. De voorheen machtigste man van de DDR viel met zijn staat. Hij werd gearresteerd op 29 juli 1992.
Op tienjarige leeftijd werd Erich Honecker communist. In die tijd, in 1922, sloot hij zich aan bij de communistische kinderorganisatie ‘Jung-Spartakus-Bund’ – gevormd door zijn socialistische vader. Vanaf 1929 was hij lid van de Communistische Partij van Duitsland (KPD). Toen communisten onder Adolf Hitler werden vervolgd, nam Honecker de codenaam ‘Martin Tjaden’ aan, werkte ondergronds, organiseerde communistische jeugdclubs. Maar de alias bewaarde hem niet tegen de Gestapo, de geheime staatspolitie van de nazi’s. Op 4 december 1935 pikte ze hem op, twee jaar later werd Erich Honecker door nazirechters veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf – voor vermeende voorbereiding op hoogverraad.
Het zou niet het laatste gevangenisverblijf van zijn veelbewogen leven zijn – aan het einde van de machtige fase die voor hem begon na de Tweede Wereldoorlog: Honecker maakte carrière in de Duitse Democratische Republiek totdat hij in 1971 hoofd werd van de Socialistische Eenheidspartij (SED) en in 1976 voorzitter werd van de Staatsraad van de DDR. Een schat aan macht die hij behield tot kort voor de val van de Berlijnse Muur in november 1989. Maar omdat hij er niet in was geslaagd zich tot de hervormingskoers in het Oostblok te wenden, erodeerde zijn regime. Honecker werd in oktober 1989 ontbonden, de Muur viel op 9 november en amper een jaar later werden de twee Duitse staten herenigd. Ernstig ziek – Honecker had nierkanker – en zonder appartement vond de ex-heerser samen met zijn vrouw Margot onderdak bij een pastoorsfamilie in Brandenburg.
Een bizarre situatie – sinds de kerk in de DDR werd onderdrukt, werden de kinderen van de familie van de pastoor allemaal niet toegelaten tot de middelbare school. Honeckers trok zich terug onder kerkbescherming en keek op televisie naar de gebeurtenissen in hun uiteenvallende staat totdat op 3 oktober 1990 de Duitse eenheid werd afgekondigd. Ddr was zo geschiedenis. Honeckers staat sloot zich aan bij de Bondsrepubliek. Nu was het Duitse recht ook van toepassing in het Oosten. Slechts een paar weken later, op 30 november 1990, vaardigde de rechterlijke macht een arrestatiebevel uit tegen Erich Honecker – vanwege de fatale schietpartijen aan de Duits-Duitse grens.
Om aan het proces te ontsnappen, vluchtten Erich en Margot Honecker in het geheim naar Moskou via een Sovjet militaire luchthaven. De Duitse regering wilde Honecker echter voor de rechter zien en oefende druk uit op Rusland om de twee ballingen terug te sturen. Het echtpaar vluchtte verder, dit keer naar de Chileense ambassade in Moskou. Een dienst van vriendschap – omdat ambassadeur Clodomiro Almeyda zelf politiek asiel had genoten in de DDR tijdens de dictatuur van Pinochet. Maar de federale regering liet niet los en bereikte uiteindelijk dat Erich Honecker werd uitgeleverd en zijn beschuldiging in Duitsland onder ogen moest zien. Zijn vrouw Margot vloog van Moskou rechtstreeks naar de volgende ballingschap – naar Chili, waar haar dochter Sonja al stond te wachten.
Op 29 juli 1992 verliet Honecker, zijn vuist opgeheven in een communistische groet, de Chileense ambassade in Moskou, werd naar Duitsland gevlogen en gearresteerd na de landing in Berlijn. Op weg naar de Moabit-gevangenis werd hij vergezeld door geschreeuw van toeschouwers: ‘Moordenaar, moordenaar’.
De eerste weken waren gevuld met discussies en adviezen van deskundigen over de gezondheid van Erich Honecker. Zijn artsen in Rusland, die voor het eerst een metastase in de lever hadden gedetecteerd door middel van echografie, stelden drie weken later de verrassende diagnose dat hij helemaal geen kanker had. Honeckers uitlevering aan Duitsland werd dus in de eerste plaats mogelijk gemaakt en de ex-staatsman werd afgeschilderd als een denkbeeldige zieke man en simulant. Zijn kanker was zelfs uitgezaaid – zoals toen in Duitsland werd ontdekt.
Niettemin werd het proces tegen Erich Honecker en vier medeverdachten op 12 november 1992 voor de regionale rechtbank van Berlijn geopend. De aanklacht: doodslag en poging tot doodslag in 68 zaken aan de binnen-Duitse grens, die Honecker had opgewaardeerd tot een doodsstrook tijdens zijn tijd aan de top van de DDR
“De onnatuurlijke dood van ieder mens in ons land heeft ons altijd depressief gemaakt”, verdedigde Honecker zich op 3 december 1992. Boven alle anderen heb ik sinds mei 1971 de grootste politieke verantwoordelijkheid op mij genomen.”
Naast dit moment van inzicht drong Erich Honecker er echter op aan dat de bouw en herbewapening van de muur “juist was en bleef tot de confrontatie tussen de VS en de USSR voorbij was.”.
En dat was nog lang niet voorbij voor hem. Zijn proces – voor hem slechts een voortzetting van de vervolging van communisten en socialisten, waarvan hij zelf het slachtoffer werd in het Derde Rijk.
“Mijn situatie in dit proces is niet ongebruikelijk. De Duitse rechtsstaat heeft Karl Marx, August Bebel, Karl Liebknecht en vele andere socialisten en communisten al aangeklaagd en veroordeeld”, zei Honecker in een verklaring van 70 minuten voor de rechtbank.
Alsof de verdachte een muur in zijn hoofd had die Oost en West in goed en kwaad verdeelt, werd Honecker ook een aanklager die de Federale Duitse rechterlijke macht scherp bekritiseerde voor het Regionale Hof van Berlijn: “De constitutionele staat van de Bondsrepubliek Duitsland is geen rechtsstaat, maar een staat van rechts.” Hij sloot zijn verklaring af met de zin: “Doe wat je niet kunt laten!”
Het onderzoek vond echter helemaal niet plaats – omdat steeds weer nieuwe deskundigenadviezen over honeckers gezondheidstoestand werden verkregen. Een vertegenwoordiger van de mede-eiser stelde zelfs de theorie naar voren dat Honecker helemaal niet aan kanker leed, maar alleen was geïnfecteerd door een vossenlintworm. Daarnaast plaatste hij de kamer: In het dok was eigenlijk niet Erich Honecker, maar een dubbelganger.
Toen een van de rechters, Hansgeorg Bräutigam, Honecker om een handtekening vroeg, ging het proces volledig van de rails. Rechter Bräutigam werd ontslagen wegens vooringenomenheid en een paar dagen later, op 12 januari 1993, maakte het Regionale Hof van Berlijn er een einde aan: Honecker was te ziek, de procedure schond zijn menselijke waardigheid. Een van de meest spectaculaire processen in de Duitse naoorlogse geschiedenis eindigde zonder een vonnis.
Honecker had gelijk toen hij in zijn verklaring aan het hof zei: “Ik ben niet degene die de geschiedenis van de DDR kan inventariseren. De tijd is nog niet gekomen. De balans wordt later en door anderen getrokken.”
De volgende dag stapte Erich Honecker aan boord van een vliegtuig dat hem naar zijn familie in Chili bracht. Daar leefde hij, samen met zijn vrouw Margot en het gezin van zijn dochter Sonja, het laatste jaar van zijn leven op een klein pensioen uit de Bondsrepubliek Duitsland en op donaties van ‘internationale solidariteit’. Op 29 mei 1994 stierf de ooit machtigste man in de DDR in ballingschap in Santiago de Chile.
