De korte geschiedenis van de DDR-vrijdenkers
De geschiedenis van de DDR-vrijdenkers (Verband der Freidenker der DDR – VdF) duurde slechts anderhalf jaar. Van de initiatie ‘van bovenaf’ in de herfst van 1988 tot de officiële oprichting van de vereniging op 7 juni 1989 en de organisatorische afloop ervan in de zomer van 1990. Daarna verloor de sporen van hun ongeveer 12.000 leden en lokale organisaties in de middle of nowhere of door individuele transfers naar West-Berlijn of West-Duitse verenigingen.
In het voorjaar van 1990 werd aan de zogenaamde Ronde Tafel het vonnis ‘Stasi-organisatie’ uitgesproken door geestelijk geïnspireerde ‘burgerrechtenactivisten’ over de DDR-vrijdenkers. Met fatale gevolgen tot op de dag van vandaag, zowel voor de oud-VdF-leden als voor de verenigingen waar veel VdF-vrijdenkers na 1990/91 lid van zijn geworden. Bijna dertig jaar na het einde van deze weinig bekende en meestal verkeerd geïnterpreteerde organisatie, hebben Horst Groschopp en Eckhard Müller nu een spaarzaam leesboek gepubliceerd met de titel ‘Letzter Versuch einer Offensive’ waarin ze meer dan 70 hedendaagse documenten voor zichzelf laten spreken. Meestal zijn het echter documenten van derden, aangezien de VdF-archieven grotendeels zijn verdwenen.
Allereerst schetst Horst Groschopp de moeilijke start en ontwikkeling van vrijdenkers in West- en Oost-Duitsland na 1945 en introduceert hij kort de verschillende organisaties in de westelijke bezettingszones en de Bondsrepubliek Duitsland en in West-Berlijn. Hij legt ook uit waarom de Duitse Vrijdenkersassociatie niet opnieuw werd opgericht in de bezettingszone van de Sovjet-Unie en de DDR, en hij neemt ook de misvatting weg dat er een verbod op was. Nee, het politieke leiderschap zag dit niet meer in omdat de kernkwesties van vrijdenkers (scheiding van staat en kerk, scheiding van school en kerk) hier waren gerealiseerd en omdat de staat zichzelf ook als culturele staat zag… En in de DDR bleven afspraken met geestelijken uit de tijd van het Nationaal Comité Vrij Duitsland van kracht; Trefwoord ‘religieus ideologisch neutrale staat’, die noch voor, noch tegen een religie of overtuiging spreekt…
Maar waarom kwam er dan, na decennia zonder georganiseerde vrijdenkers, eind 1988 een onverwacht geheel onverwachts besluit van de SED Politburo om een DDR-vrijdenkersvereniging op te richten? Groschopp onderzoekt deze vraag in zijn 30 pagina’s tellende artikel ‘Notgeburt per vertraulicher Schlußsache’ en probeert hier antwoorden te vinden. Hij gaat uitgebreid in op de problemen die zich al voordoen bij de voorbereiding van de stichting: wat moet de vereniging zijn en wat niet? Welke verwachtingen had het politieke leiderschap, welke burgers waren zeer geïnteresseerd, wat waren de kerkleiders en welke waren toen al West-Duitse instellingen? Welke voorspellingen hebben de laatste twee posities gedaan?
De auteur gaat uitgebreid in op de gevolgen van de ‘Ronde Tafel’ van 12 maart 1990. Sindsdien worden de vrijdenkers van de DDR gezien als vijanden van de kerk en als ‘Stasi’, en dit zaad is ook gegroeid: West-Duitse seculiere organisaties hebben dit vonnis kritiekloos overgenomen en distantiëren en distantiëren zich tot op de dag van vandaag. Groschopp: “Het oordeel over het ‘keerpunt’ is tot op de dag van vandaag doorgegeven. Alle processen met betrekking tot VdF en haar activiteiten zijn sinds 12 maart 1990 vaak aan elk feitelijk oordeel ontgaan. Bijna elke vermelding wordt met diep wantrouwen beschouwd, zelfs binnen de ‘scene’ zelf. Vrijdenkers worden sterker veroordeeld dan de hele DDR. ” (Blz.54)
Ik vraag me af waarom? Vanuit het perspectief van vandaag kan men alleen maar speculeren. Misschien omdat de West-Duitse politiek en kerkleiders georganiseerde vrije denkers zagen als het enige echte verzet tegen hun klericalisering en missionaire inspanningen in het geseculariseerde oosten, omdat een vereniging van vrije denkers als een zogenaamde ‘vrije drager’ een groot obstakel had kunnen zijn voor het kerkmonopolie van voorheen gemeentelijke sociale instellingen.
Over het geheel genomen vat Groschopp samen: “Doen alsof de DDR hier nooit heeft bestaan, belemmert ook strategische overwegingen, waaronder altijd historische locaties.” In dit verband vragen Groschopp en Müller hun lezers ook om hen te helpen regionale en lokale VdF-documenten te vinden of zich beschikbaar te stellen als hedendaagse getuigen. Omdat deze hoeveelheid documenten slechts een begin kan zijn van cultuurhistorisch onderzoek.
Deze documenten worden aangevuld door de eigen documenten van Groschopp uit VdF-tijden, bijvoorbeeld over cultureel werk, festiviteiten en vieringen. Hij en professor Dietrich Mühlberg stopten in de zomer van 1990 met VdF-werk. Dit blijkt duidelijk uit Groschopps eigen documenten en uit een interview dat hij in 1998 met Mühlberg hield.
En waar gaat het Stasi-vonnis over, met de ‘Stasi-orde’ uit een hoed tevoorschijn getoverd op 12 maart 1990? Als u dit document op de pagina’s 93 tot en met 95 in volledige tekst leest (brief aan alle MfS-service-eenheden: oprichting van de Vereniging van Vrijdenkers in de DDR) zonder vooroordeel, en vooral in de context van bijna identieke en eerder gedateerde brieven zoals de SED-Hoofdkantoor van de eerste secretarissen van hun districtsbeheer, dan is het duidelijk en ondubbelzinnig: het vermeende MfS-bevel is niets meer dan interne informatie over een eerder aangenomen partijbesluit, dat overigens niet was ingediend door het Politburo-lid en minister van Staatsveiligheid Erich Mielke.
Na het lezen van alle documenten OVER de VdF en analyse door de auteurs, kan men het eens zijn met hun conclusie: “De basis is de laatste poging van de SED om een binnenlands offensief te nemen – tussen een anti-kerkaanvalpartij en de organisatie van levenshulp.” Hoewel waarschijnlijk slechts een paar VdF-leden uit die tijd zichzelf zagen als een ‘anti-kerk shocktroep’ … Desalniettemin biedt dit leesboek voor het eerst een (en bovendien goed onderbouwd) aanbod om de processen op dat moment zonder oogkleppen en om hun plaats te vinden in de Duitse geschiedenis van de vrijdenker.
Het boek is online verkrijgbaar.
