Er waren ‘gaten in de Muur’

Er was vreselijk onrecht in de DDR. Maar wie de DDR verklaart als een staat van onrecht als geheel, kan niet tot een gedifferentieerde kijk op het leven in dit land komen. Deze persoon bewaart alleen oude beelden van de vijand en verontschuldigt zich aan de lafaards van weleer.

De zinsnede ‘De DDR was een onrechtmatige staat’ komt uit de Koude Oorlog toen de systemen met elkaar concurreerden: het ‘vrije Westen’ met de socialistische wereld. De DDR was een moederstaat, een verzorgende verpleegster die veiligheid creëerde met gelijktijdig een veeleisende en strikte vaderstaat. Hier bestond de oase van vrede, gedocumenteerd door de grondwet. Er werd bepaald dat er lessen werden getrokken uit de geschiedenis, dat iedereen op oudere leeftijd recht had op werk, onderwijs, gezondheid, cultuur, sport, vrije tijd en zorg. Vrijheid van geloof en geweten werd als gegarandeerd beschouwd.

Niet iedereen heeft de kloof gevoeld tussen ambities en realiteit. Op het laatst heeft de staat de afstand tussen het verkondigde en de realiteit zo groot gemaakt, dat hier geen differentiatie in gemaakt kon worden. De burgers leefden zo goed en zo kwaad als het ging, tot de herfst van 1989.

Iedereen die de DDR 30 jaar na het einde ervan onrechtvaardig verklaart, kan geen gedifferentieerd beeld krijgen van het leven in dit land. Afgezien van de vraag of de kreet ‘onrechtvaardige staat’ een juridische term is, brengt het alles wat in de DDR is geweest, naar een laag niveau.

Iedereen die deze staat onder leiding van de ‘partij van de arbeidersklasse’ heeft ervaren en overleefd, weet hoe een hiërarchisch systeem met een quasi-religieuze claim op verlossing alle gebieden van het leven het kenmerk ‘socialist’ heeft gegeven en deze ‘socialist’ tot zijn eigen lijn heeft beperkt. De motivatie van de mensen die het volgden, kon echter ethisch en menselijk respectabel zijn.

In de DDR heerste willekeur. Veel tegenstanders moesten dit bitter ervaren. Er was geen scheiding van machten; de staat strafte de andersdenkenden. Tegelijkertijd kon er kritiek worden geuit en dat werd ook gedaan. Het was niet alleen het cabaret dat het verschil tussen idee en praktijk blootlegde, tussen de grote doelen van de humanistisch-socialistische samenleving en het leninistisch-stalinistische ‘bolsjewisme’. Hierin was er toch ietwat chemie. Het was net zo gevaarlijk als het meten en bekritiseren van ‘echt bestaand socialisme’ tegen de gepropageerde doelen, vooral wat betreft de ontwikkelingsrechten en kansen van het individu. Iedereen die sprak van ‘verbeterd socialisme’, zoals de evangelische Heino Falcke al in 1972, pleegde een heiligschennis. Het socialisme kon alleen ‘verder geperfectioneerd’ worden.

Als de definitie van ‘onrechtmatige staat’ gewoon meer dan 40 jaar in de DDR zou worden vastgelegd, zou het familie- en arbeidsrecht ook onwettig staatsrecht worden genoemd, de wetten voor de bescherming van jongeren, het recht op onderwijs en cultuur, alles wat wettelijk in de DDR geregeld was. Er is echt geen reden om het repressie- en spionagesysteem te verdoezelen en te relativeren. Maar net zoals het de toekomstperspectieven blokkeerde, heeft het ook veel nieuwe educatieve paden geopend.

Ja: Als je denkt aan politiek strafrecht, krijg je ademnood bij de gedachte. Toch kunnen veel inwoners van de voormalige DDR niet zeggen dat ze in een oneerlijke staat leefden, getrouwd waren, kinderen hadden en zo meer. Op spiritueel-cultureel gebied vochten velen voor vrijheid tegen druk en laster. De onhandelbare en resistente kon soms worden genoten in de DDR. Je zou kunnen leren om rechtop te lopen.