Hoe de DDR de legendarische Ostrock-band Klosterbrüder vernietigde

Ze hadden in de jaren 70 twee hits in de DDR met ‘Fieber’ en ‘Kalt und Heiß’ en werden op televisie uitgezonden: de Klosterbrüder gold als de stoerste band van de DDR. Maar ze kwamen al snel onder het toezicht van de staatsautoriteiten. Eerst was het de bandnaam, toen het gedrag en uiterlijk. Verdere acties: aanvraag om het land te verlaten, beroepsverbod, gevangenis in Cottbus. Dit is precies wat er rond de band van leider Dietrich Kessler speelde.

Dietrich Kessler streelt nerveus zijn sneeuwwitte haar en kijkt vervolgens door een donkere bril vanaf het podium naar het publiek. Zijn gezicht verraadt niet hoe hij zich voelt als hij de volle zaal ziet. Ongeveer 150 mensen kwamen naar het concert van de legendarische DDR-band Klosterbrüder op het terrein van de voormalige gevangenis in Cottbus. Bandleider Kessler is teruggekeerd naar zijn horrorplek.

Meer dan 40 jaar geleden zat hij hier gevangen omdat hij uit de republiek was ontsnapt, en zijn medecelgenoot Hans-Joachim Kneis werd zijn celgenoot. Kessler’s eerste ontmoeting met de voormalige plaats van onrecht in juni 2022 – nu een mensenrechtencentrum en gedenkteken – is deprimerend voor hem. “Er waren een paar momenten die niet prettig waren, ik wist hoe de gevangenis was. Maar dat is hier nu anders”, stelt de 76-jarige opgelucht. Hij hoopt dat zijn familie uit Berlijn naar het concert komt.

In de Cottbus-gevangenis zaten vooral vluchtelingen uit de Republiek gevangen die het geluk hadden niet aan de binnen-Duitse grens te zijn doodgeschoten. Tijdens het SED-regime diende een relatief groot aantal academici en kunstenaars hun tijd als politieke gevangenen in Cottbus. Typische redenen voor gevangenisstraf waren paspoortschendingen of ‘agitatie tegen de staat’. “We wilden gewoon anders leven en dat maakte het politiek”, zegt bandleider Kessler.

Het Menschenrechtszentrum Cottbus e.V., opgericht in 2007, is sinds 2011 eigenaar van de voormalige gevangenis en sponsor van de Gedenkstätte Zuchthaus Cottbus – met een noviteit. De voormalige DDR-gevangenis is nu eigendom van voormalige politieke gevangenen. Ze verwierven het pand in 2011 om de voormalige gevangenis, die ook een plaats van Stasi-bewaring was, veilig te stellen en te exploiteren als een plaats van onderwijs, voor mensenrechtenwerk en als ontmoetingsplaats.

De plek waar de kloosterbroeders op gingen treden was de zogenaamde Pentaconhalle: een grijs gebouw dat niets van zijn desolate gevangenischarme heeft ingeboet. Daar moesten de gedetineerden huisvesting deponeren voor camerafabrikant Pentacon in Dresden. Nu hebben de muzikanten de plaats ingenomen, die voor het concert baadt in feestlicht. Er worden bekende nummers gespeeld, waar velen mee meezingen, waaronder de nummers ‘Wenn ich zwei Leben hätt’ en ‘Was wird morgen sein’. De nummers zijn relevanter dan ooit, zegt Kessler.

Onder de toehoorders bevinden zich ook ex-gevangenen. Haar held is de non-conformistische oude rocker met het zwarte leren jack – dat voel je. De bandbiografie leest als een hoofdstuk in een geschiedenisboek over de DDR: Nadat de band in 1963 werd opgericht, werden de muzikanten al snel bekend om hun bijzondere live-optredens. Dit was een doorn in het oog van culturele functionarissen. De naam Klosterbrüder moest halverwege de jaren zeventig worden afgeschaft, onder meer omdat het de nabijheid van de kerk suggereerde. De band heette vanaf 1975 Magdeburg.

In het voorjaar van 1980 brak er een schandaal uit. Een tv-optreden van de band werd afgelast omdat het haar van zanger Kneis te lang was. Door toenemende politieke represailles kwam er uiteindelijk een breuk met het DDR-regime. De band diende een aanvraag in om het land als geheel te verlaten – een noviteit in de geschiedenis van de DDR. Een beroepsverbod volgde.

Surveillance, aangiften en ondervragingen leidden in juni 1983 tot de gevangenneming van Dietrich Kessler door de Staatsveiligheid. In september 1984 werd hij uit de Cottbus-gevangenis gekocht en naar het Westen gestuurd. Kessler richtte een uitgeverij op en begon na de val van de Muur aan een comeback met de band. Als auteur schreef hij zijn verhaal op. “Je denkt altijd aan de gevangenis”, zegt de kunstenaar. Ook hij overleefde zijn gevangenisstraf dankzij zijn vriend André.

André Divolis zit naast Kessler op het podium. De vriendschap is vandaag nog steeds heel hecht, zegt hij en legt zijn hand op Kesslers schouder. De 60-jarige met het ondeugende jongensgezicht is opgewonden en ontroerd.

Voor het eerst in meer dan 40 jaar is hij teruggekeerd naar de plaats van zijn lijden. “Ik liep hier doorheen, mijn vingers waren ijskoud”, beschrijft Divolis zijn weg door cellen en lange gangen. Op 20-jarige leeftijd zag hij zichzelf als een ‘zonnig jongetje’ tijdens zijn tijd in de gevangenis. Hij probeerde de andere gevangenen aan te moedigen. Als jonge man had hij geen gezin dat uit elkaar werd gerukt, zegt de Kreuzberger bij keuze.

Divolis wijst naar een gevangenisvleugel naast de zaal. Daar hadden hij en gevangenen broodwijn gemaakt, die met een dameskous gefilterd en na drie weken in ventilatieschachten verstopt. “En toen werden we dronken”, lacht hij.

Er waren kleine dingen om het leven in de gevangenis leuk te maken. Net als meer dan 33.000 politieke gevangenen werd Divolis ook uitgekocht door de federale overheid – de Oost-Berlijnse advocaat Wolfgang Vogel bracht hem in augustus 1983 over de grens.

Peter Keup zit in zijn voormalige cel en eet met een goede eetlust een bockworst. Zijn bed stond twee meter verderop en hij deelde de kamer in de zogenaamde onderwijsruimte met acht andere gevangenen. Nu de cel is omgebouwd tot vergaderruimte, vertellen alleen twee kleine toiletraampjes die bewaard zijn gebleven iets over de bekrompenheid.

Keup is sinds 2020 in vaste dienst bij het Mensenrechtencentrum. Als 24-jarige zat hij zes maanden gevangen in Cottbus voor een poging tot ontsnapping. Door bemiddeling van zijn grootouders werd hij op de losgeldlijst gezet – in maart 1982 mocht hij naar het Westen.

Keup doet nu onderzoek naar de rol van de Stasi in politieke gevangenschap en praat ook met ex-gedetineerden. Velen waren destijds kapot, meldt hij. Keup sloot ook een vriendschap in de gevangenis die tot op de dag van vandaag voortduurt. De vriend leerde hem deze extreme ervaring te gebruiken, zegt de 64-jarige. Er zijn dagen dat hij melancholisch is, maar hij heeft de plaats van onrecht heroverd.

In 2012 ontdekte de historicus dat zijn broer een IM van de Staatsveiligheid was. Toen werd het hem duidelijk: “Ik moet zorgen voor de Duits-Duitse geschiedenis, dat wil ik gewoon doen omdat mijn familiegeschiedenis er iets mee te maken heeft.” Nu is hij onderzoeker en hedendaags getuige . “Je kunt je levensvreugde niet verliezen. Je moet ook de slechte dingen negeren, anders kun je anderen niet helpen”, zegt hij met overtuiging.

De familie van Dietrich Kessler is naar het concert gekomen: zijn zoon, twee kleindochters en de achterkleindochter zitten op de eerste rij. De verhalen zijn moeilijk te begrijpen, zegt een 25-jarige kleindochter. Ze is trots op haar opa.

Foto’s: DPA