De geheime moorden van de Stasi

Dat de oosterse geheime diensten moordpogingen niet schuwen, is niet alleen bekend sinds de vergiftiging van Kremlin-criticus Alexei Navalny. De voormalige DDR-burgerrechtenactiviste Freya Klier heeft nu een boek gepubliceerd over ‘Die politischen Morde der Stasi’.

Heeft het ministerie van Staatsveiligheid mensen vermoord – en zo ja, hoe vaak en op welke manier? Deze vraag blijft tot op de dag van vandaag grotendeels onbeantwoord. De opgeheven Stasi-Unterlagen-Behörde had bijna drie decennia lang een onderzoeksafdeling met soms meer dan 50 medewerkers. Maar geen van de historici die daar werkzaam waren, nam het onderwerp ter hand. Dit is des te verrassender aangezien geheime moordpogingen door oosterse geheime diensten herhaaldelijk de aandacht van het publiek hebben getrokken – bijvoorbeeld in de gevallen van Navalny, Skripal en Litvinenko.

Geen wetenschapper, maar de voormalige DDR-burgerrechtenactiviste Freya Klier heeft de politieke moorden op de staatsveiligheidsdienst nu onderwerp van een boek gemaakt. In haar boek Onder mysterieuze omstandigheden. ‘Unter mysteriösen Umständen. Die politischen Morde der Staatssicherheit’ herinnert haar meer dan 300 pagina’s aan mensen die het leven lieten in de context van de SED-dictatuur. Uw boek, waarin ook tal van hedendaagse getuigen aan het woord komen over lange passages, is een soort tour d’horizon over het verzet tegen het communisme en de soms dodelijke gevolgen daarvan.

Kliers interesse in dit weinig onderzochte onderwerp heeft te maken met een persoonlijke ervaring: tijdens het rijden naar een voorstelling in Stendal in november 1987 verloor ze plotseling de controle over haar voertuig. Ze overleefde het alleen omdat haar toenmalige man, Stephan Krawczyk, de tegenwoordigheid van geest had om het stuur te grijpen. 32 jaar later kreeg hij een telefoontje van zijn voormalige Stasi-ondervrager, die nu ernstig ziek was en zich wilde verontschuldigen voordat hij stierf. ‘Het is waar, er is met de auto geknoeid’, legde hij aan de telefoon uit. Aanname van Klier: De Stasi zette haar buiten werking met een contactgif op de handgreep van het bestuurdersportier.

GEEN NATUURLIJKE DOOD
De auteur greep dit als een kans om dieper op het onderwerp in te gaan. “Ik verzamel al heel lang de namen van dissidenten, predikanten en schrijvers uit de DDR, waarvan ik vermoedde dat ze niet een natuurlijke dood stierven”, schrijft ze in haar voorwoord. “Er zijn nu zo’n zeventig mensen.” Het aantal namen dat in uw boek wordt genoemd is waarschijnlijk nog hoger, maar helaas heeft Herder Verlag geen index aan het boek toegevoegd. Klier vertelt de verhalen erachter in vier hoofdstukken, elk gewijd aan een decennium in de DDR.

Terugkijkend op de jaren vijftig ligt de focus op jeugdig verzet tegen de beginnende socialistische dictatuur in Oost-Duitsland. Klier bericht over de student Herbert Belter, die in Leipzig pamfletten wilde verspreiden tegen het ondemocratische kiesstelsel; door de jonge liberaal Arno Esch, die een nieuwe partij wilde oprichten nadat het Rode Leger Oost-Duitsland had verlaten; door de student Hans-Joachim Näther, die de radio-uitzending van de viering van Stalins verjaardag wilde verstoren met een zelfgebouwde zender. Ze werden allemaal geëxecuteerd in Moskou. In het boek van Klier is de ontsnapte SED-functionaris Robert Bialek de eerste persoon die door de Stasi zelf is gedood. Hij werd in 1956 ontvoerd naar Oost-Berlijn, waar hij waarschijnlijk stierf in de Hohenschönhausen Stasi-gevangenis.

Het hoofdstuk over de jaren zestig gaat vooral over protesten tegen het DDR-grensregime. Klier beschrijft in detail het lot van de jonge Michael Gartenschläger, die, verontwaardigd over de bouw van de Muur, een hooiberg in brand stak en tot levenslange gevangenisstraf werd veroordeeld. Toen hij na tien jaar gevangenisstraf werd uitgekocht, ontmantelde hij twee automatische vuursystemen aan de DDR-grens – totdat hij bij de derde poging werd doodgeschoten door Stasi-sluipschutters. Het lot van Kliers jongere broer, die op 17-jarige leeftijd westerse muziek op straat hoorde en na een geschil met de politie tot vier jaar cel werd veroordeeld, is waarschijnlijk minder bekend. Hij werd later opgenomen in een psychiatrische inrichting en pleegde zelfmoord op 30-jarige leeftijd.

In de jaren zeventig werd Klier vooral beïnvloed door het verzet van socialistisch geïnspireerde intellectuelen. Ze beschrijft hoe kritische kunstenaars als Bettina Wegner en Klaus Schlesinger het in de DDR moeilijk werden gemaakt totdat ze ermee instemden naar het Westen te emigreren. Kleinere beroemdheden kwamen vaak in de gevangenis terecht, zoals Reinhard Langenau, die na zijn vrijlating werd opgenomen op een psychiatrische afdeling en later zelfmoord pleegde. Klier beschrijft ook enkele gevallen van topsporters die illegaal naar het Westen waren gevlucht en daar door de Stasi werden vervolgd. Maar slechts in één geval werd een poging tot moord gemeld aan de rechtbank – toen een Stasi-informant in 1994 werd veroordeeld tot zes en een half jaar gevangenisstraf voor poging tot moord; hij had vergiftigde gehaktballen geserveerd aan de ontsnappingshelper Wolfgang Welsch.

Het interessantste hoofdstuk gaat over de jaren tachtig, die Klier het beste kent. Naast de overwegingen om burgerrechtenactivisten zoals Rainer Eppelmann te vermoorden bij nepauto-ongelukken, haalt ze ook tal van vergelijkbare gevallen aan. Een voormalige Stasi-informant meldde na de ontbinding van de DDR-geheime politie aan de SED-kritische predikant Gernot Friedrich dat ze in totaal vijf keer hadden geprobeerd hem door een ongeval kwijt te raken. Ook de gevallen van Frieder Weiße en Bernd Brenzel, die melding maakten van bewustzijnsstoornissen en vergiftigingsverschijnselen in verband met hun Stasi-gevangenschap, zijn weinig bekend.

NA DE HERENIGING
Zelfs na de hereniging hebben verschillende Stasi-onderzoekers – bijvoorbeeld Jürgen Fuchs en de auteur van deze regels – wielmoeren van auto’s losgemaakt of remslangen doorgesneden. De lange lijst van burgerrechtenactivisten die op ongebruikelijk jonge leeftijd aan kanker zijn overleden, is echter bijzonder benauwend. Klier vermoedt dat haar dood het gevolg zou kunnen zijn van een radioactieve vergiftiging, waarvan de effecten uitvoerig werden beschreven in een “TOXDAT-studie” in opdracht van de Stasi.

De lijst van Klier is niet eens compleet. Documenten documenteren hoe twee Stasi-agenten in 1975 probeerden SED-tegenstander Siegfried Schulze te vermoorden in een gang in West-Berlijn. Alleen omdat het pistool dat ze in Schulze’s mond stopten het begaf, overleefde hij zwaargewond, maar verdween later spoorloos van het toneel. Toen, in 1980, wurgde een Stasi-informant mensenrechtenactivist Bernd Moldenhauer in West-Duitsland. Ook werden gedetailleerde plannen gevonden voor de moord op de deserteurs Werner Weinhold en Rudi Thurow.

Tot nu toe zijn noch de relevante Stasi-documenten, noch de onderzoeksdossiers uit de periode na de hereniging systematisch geëvalueerd. Alleen de mede-oprichter van het Instituut voor Duits Onderzoek in Bochum, Dieter Voigt, publiceerde in 1996 een essay met de titel ‘Mord – Eine Arbeitsmethode des Ministeriums für Staatssicherheit’. Ook het boek van de overleden burgerrechtenactivist Thomas Auerbach over de zogenaamde taskforces voor sabotagedaden in de Bondsrepubliek geeft een idee van de gewetenloosheid van de Stasi . Het was ook Auerbach die, samen met enkele andere voormalige burgerrechtenactivisten, twintig jaar geleden onderzoek deed naar het gebruik van radioactieve stoffen tegen leden van de oppositie. Tegen deze achtergrond kan men alleen maar hopen dat er misschien nog een historicus is die een van de donkerste hoofdstukken in de geschiedenis van de DDR wetenschappelijk zal beoordelen.

Geef een reactie