Fotograaf Harald Hauswald: “Ik wist het: nu ben je een klassenvijand”

Fotograaf Harald Hauswald legde het leven in de DDR vast en werd het doelwit van de Stasi. Nu zijn zijn foto’s weer te zien in Berlijn. Een gesprek over observeren en geobserveerd worden en DDR-vergelijkingen van de ‘laterale denkers’.

Flitsende punkers, kussende stellen in een zee vol Trabis, zwaaiende vlaggen van demonstranten op de Alexanderplatz – de foto’s van Harald Hauswald tonen alle facetten van het dagelijks leven in de DDR, tussen de SED-dictatuur en de ondergrondse oppositie. “Fietser”, de alias van Hauswald in de Stasi-bestanden, fotografeerde elke gelegenheid – en werd bij elke gelegenheid zelf gefotografeerd. Zijn tentoonstelling ‘Voll das Leben! Reloaded’ is tot april te zien in het Fotozentrum C/O in Berlin.

Meneer Hauswald, waarom is uw tentoonstelling ‘Voll das Leben!’, die in 2020 te zien was, weer te zien bij C/O Berlin?

Vanwege Corona. In september 2020 werd de tentoonstelling voor het eerst georganiseerd, maar slechts voor een paar weken. Het zou na de lockdown worden verlengd, maar de vervolgtentoonstelling kon niet worden uitgesteld. Dus besloten we het een tweede keer te doen. Dit keer in de bovenkamer. Ik denk bijna dat dat nog mooier is omdat het nu dichter opgehangen is. Het verdwaalt een beetje in de grote kamer beneden. De tentoonstelling is als het fotoboek ‘Voll das Leben!’ opgebouwd. Ik zeg altijd eerst de Stasi, de sombere kamer, het gruwelkabinet, dan het fotogedeelte en tenslotte mijn biografie.

Wat is het verschil tussen ‘Voll das Leben!’ van andere Hauswald-tentoonstellingen?

Dat ik ze niet zelf heb genezen. Mijn archiefproject was bepalend voor de tentoonstelling. In DDR-tijden hield ik nooit mijn archief bij omdat ik teveel moeite had met de Stasi, huiszoekingen en nog veel meer. Ik wilde niet dat ze een zelfbedieningswinkel zouden vinden. Daarom heb ik nooit iets geschreven. Daarna heb ik een aanvraag ingediend bij de Bundestiftung Aufarbeitung om de ontwikkeling te financieren.

En werkte dat?

Het heeft lang geduurd, maar om het kort te maken: op een gegeven moment accepteerden ze de bestelling en werd het aantal films geteld. 7.500 films – bijna 250.000 opnames. Het compromis was dat de stichting de opwerking zou financieren. In ruil daarvoor kunnen non-profitorganisaties die zich bezighouden met de Duitse politiek het archief gratis gebruiken. Hiervoor is Ute Mahler geselecteerd als curator. Samen met haar heb ik onder andere bureau Ostkreuz opgericht. Het is natuurlijk ook een kwestie van vertrouwen – ze heeft elk negatief gezien dat ik ooit heb geschoten. Ze selecteerde 5.500 beelden die fijn werden gescand. Uit de voorselectie van Ute Mahler, Laura Benz, de projectmanager van mijn archief in de Ostkreuz Association, en Felix Hoffmann, curator van C/O Berlin, maakten we samen de selectie voor de tentoonstelling en ontwierpen tegelijkertijd het boek bij Steidl. Een boek daar krijgen is de kroon op het werk voor een fotograaf. Dit is een van ’s werelds beste uitgevers van fotoboeken.

Waarom heb je de tentoonstelling niet zelf samengesteld?

Ten eerste kwam het initiatief voor de tentoonstelling van Felix Hoffmann. Ik vond het ook spannend om een ​​tentoonstelling te doen waar ik niets mee te maken heb. Waar anderen mij van buiten zien. Ik heb zelf zo’n 15 boeken gemaakt. Als ik was begonnen in te grijpen, had de tentoonstelling niet aan de muur gehangen en was het boek niet verkocht.

Ze werden waargenomen door de Stasi van 1977 tot 1989, in totaal 12 jaar. De autoriteiten kenden intieme details over uw leven, zoals de reden voor de scheiding van de moeder van uw dochter of hun relatie. Heb je de schaduw opgemerkt?

Ik vermoedde het de hele tijd. Correct bekend toen bij de eerste huiszoeking in ’83. Ik merkte het ook op officiële feestdagen: 1 mei, 7 oktober, verjaardag van de Republiek – ze renden achter me aan. Ik heb misschien de afmetingen geraden. Maar wie in de DDR had enig idee wat er werkelijk aan de hand was?

Hoe is het om vanwege je passie achtervolgd te worden?

Passie is één ding. Het andere is dat ik foto’s heb gemaakt die geen kans maakten om in de DDR gepubliceerd te worden. Zoals elke fotograaf wilde ik publiceren. Vrijwel alleen het spoor ging over het Westen. Toen ik ermee begon, wist ik: nu ben je een klassenvijand. Uiteindelijk raakte ik betrokken bij het perspectief: als er echt iets zou gebeuren, zou ik een uitreisvisum aanvragen en naar het Westen gaan, zoals velen voor mij. Je was gewend aan mensen die wegliepen. Ik wilde het zo lang mogelijk doorzetten omdat het erg leuk was om met de mensen samen te leven. Ik had een grote vriendenkring. Het is moeilijk om daar opgelicht te worden, vooral hier in Berlijn, ondanks de Muur was je één stad. We hoorden bijna alles, het was van dichtbij.

In de documenten van uw Stasi-dossier kunt u lezen dat u werd beschouwd als ‘bemiddelaar tussen de West-Berlijnse en DDR-ondergrondse’. Het appartement in Prenzlauer Berg was een ontmoetingsplaats.

Ja, zo is het geworden. Ik kwam rond door fotografie en stond bekend als een ‘bonte hond’. Ik nam foto’s bij bijna alle kerkelijke evenementen en kende de mensen die actief waren in de oppositie. De enige plaats waar oppositie kon plaatsvinden was in de kerkomgeving. Er was geen andere manier. Ik was daar druk bezig met het in- en uitlopen van de winkels. Jarenlang was de kerk het enige platform dat ik had in de DDR. Behalve mijn tentoonstellingen, ongeveer 50 in totaal – maar alleen in jeugdclubs of kerkelijke instellingen, niet officiële.

Heb je overwogen om naar het Westen te vluchten?

Helemaal in het begin, voordat ik foto’s begon te maken en nog steeds in Dresden woonde. Ik was verloofd met een West-Berlijnse. Maar toen ik naar Oost-Berlijn verhuisde, was het te spannend. Toch was een ontsnapping voor mij altijd een achterdeur voor het geval er iets met mij zou gebeuren. Gewoon omdat ik bang was om naar de gevangenis te gaan voor wat politieke shit. Tegenwoordig maakt het niemand meer uit of foto’s in het buurland worden gepubliceerd, toen hadden ze 40 IM’s op mij.

Heb je, vanwege de schaduwen en constante bedreigingen, overwogen om te stoppen met fotograferen?

Nee. Nooit. Fotografie was een ontsnapping voorwaarts. Er zijn twee gezegden. Een daarvan is van Lutz Rathenow: “De regering was shit, de mensen waren oké”. Roland Jahn zei ooit: “We leefden niet dankzij de overheid, maar ondanks de overheid”. De uitspraken passen. De mensen met de mensen, dat was leuk. Alleen de omstandigheden waren moeilijk en ik voelde me gevangen. Wetende dat je nooit in je leven in New York of Parijs zult komen, of pas op je 65e, was deprimerend. Fotograferen was een bevrijding, een uitlaatklep. Het feit dat ik hier verbleef was een politieke daad van verzet. Om foto’s te maken die niet in de officiële pers te zien waren, om een ​​spiegel voor te houden. Ik wilde de regering laten zien dat het niet is wat ze altijd doen voorkomen.

En er een hoge prijs voor betaald…

Er was geen keuze. Of je speelt het gegeven spel of je speelt het niet. Ik was nooit degene die meespeelde. Ik haatte veel dingen, het leger bijvoorbeeld. Er is in de loop der jaren veel verzameld. Ik was erg druk. Liftend in het weekend, achter de bands aan – de ‘Ost-Flower-Power-Bewegung’, zo je wilt. Ik heb het heel intens beleefd.

Kwam je in deze kringen via je camera, of maakte je daarvoor deel uit van de scène?

Veel door de camera. ‘De camera is het ticket naar de wereld’ is een mooi gezegde. Ik ben benieuwd, een voorwaarde voor deze baan. Je moet je nieuwsgierigheid bevredigen. Je had de punks – ze lieten officieel de staat zien dat het ze niets kan schelen. Ik hield van de houding. Er kwam iets anders uit de punkers. Je kwam in de cirkels, door de kerk. De eerste pastoors stelden parochiezalen ter beschikking zodat ze daar konden repeteren. Zo kwam ik voor het eerst in contact met de punkers. Goede contacten die tot op de dag van vandaag voortduren. Als iemand een camera ophief, wist je niet of het van de Stasi was. Een vermoeden dat hoorde bij het maken van foto’s. Je zou iemand van de andere kant kunnen zijn. Je had bijna een slecht geweten als je in die tijd foto’s nam.

Hoe is de vertrouwensrelatie tussen jou en ‘de scene’ tot stand gekomen?

Ik heb altijd geprobeerd de belangrijkste mensen te leren kennen op de plaatsen waar ik ben verhuisd. Het eerste wat ik deed toen ik aankwam, was ze begroeten zodat mensen konden zien: Ah, ze kennen elkaar.

Ben je er achteraf via kennissen of vrienden in je omgeving achter gekomen wie je bespioneerd hebben?

Ik had daar geluk. Er waren 40 IM’s voor mij gepland, maar er waren geen teleurstellingen in mijn naaste vriendenkring. Maar je hebt altijd met angst geleefd. Er was een gezegde: ‘Als drie elkaar ontmoeten, is er één’ een IM. Dat dacht elke DDR-burger.

In 1989 viel de Muur. In 1990 werden de DDR en de BRD herenigd. Hoe was je leven als fotograaf na de val van de Muur? Je motieven zijn praktisch in het niets verdwenen.

De politieke inhoud was weg, maar de wereld lag open. Straatfotografie heeft me altijd geïnteresseerd. Dat kan ik overal ter wereld. Er was een belangrijke ervaring in juli ’89. Volgens mijn aanvraag zou ik mijn ouders in West-Berlijn bezoeken, maar in plaats daarvan ging ik voor 14 dagen naar Turkije. Toen realiseerde ik me: ik kan overal ter wereld foto’s maken. Daar heb ik de DDR niet voor nodig.

En hoe was je geest?

Die was geweldig. De val van de Muur was het mooiste moment van mijn leven. Vanaf 1990 was ik alleen nog maar onderweg, nam deel aan tentoonstellingen in het buitenland, op vakantie in Egypte en Kenia.

Wat betekent fotografie voor jou?

Verhalen vertellen. ervaringen delen. Doordacht maken. Fotografie is een moeilijk medium. Je moet ter zake komen, verhalen vertellen met een momentopname.

Hoe heb je je motieven gekozen?

Ik was erg druk. Toen ik naar Berlijn kwam, begon ik als telegramkoerier. Officieel gingen we op de fiets, maar die waren gestolen, dus alles ging te voet. Ik ben in vrijwel elke achtertuin in Prenzlauer Berg geweest. Het werk was betaalde fotografie. Zesendertig per uur, acht tot tien uur per dag gefactureerd en had altijd de kiekjes bij zich. Zo is het eigenlijk allemaal begonnen. Berlijn is een spannende stad. Je gaat de hoek om, h0daar ruikt het weer anders en ziet het er weer anders uit. Elke dag is verrassend.

Waarom waren de foto’s in zwart-wit?

Dit is standaard rapportage. Kleurmateriaal in de DDR was shit, echt shit. Zwart-wit is meer geconcentreerd, expressiever voor deze vorm van documentaire fotografie. Een spoor tussen documentatie en kunst. Een koorddans die ik niet wil bepalen, maar die van buitenaf wordt bepaald.

Je zag de DDR door de lens. Gekeken naar kleine details. Wat vindt u, hoe verschilt uw kijk op de DDR van die van andere burgers?

Ik merkte dingen op die anderen nooit wilden opmerken. Dat mensen naar de gevangenis gingen omdat ze politiek een andere mening hadden. Iedereen die beledigd was, werd gebrandmerkt. Anderen merkten het niet. Ze woonden in het weekend in hun datsja en waren blij toen ze hun Radeberger-bier hadden en Westerse televisie konden kijken. Ik heb veel meegemaakt in mijn tijd als zwerver. Een vriendin van mij werkte drie maanden niet, dus werd ze als asociaal beschouwd en zat ze zes jaar in de gevangenis. Anderen wisten dat niet. Via mijn Westerse connecties had ik informatie die de algemene DDR-burger niet wist.

Bijvoorbeeld?

Bijvoorbeeld dat Stalin evenveel mensen heeft vermoord als Hitler. Dit werd geheim gehouden voor de DDR-burgers. Of de Muur – ik zag het voor wat het was: een muur en geen antifascistische beschermende Muur, zoals ons werd gepredikt. De Muur weerhield me ervan om naar Parijs te gaan. Ze konden het naar believen omhullen. Ik wist dat er tegen ons werd gelogen, dat hier iets mis is. Alles werd gesmoord en gelogen. Er waren ook ervaringen zoals Turkije, waar het prachtig was. ‘S Nachts op de kermis sprongen de kinderen in het rond. Echt leuke foto’s. Hoogtepunten die voor mij deel uitmaken van mijn biografie.

Is de fotografie sindsdien veranderd?

Ja, want daar kon je nog vrij fotograferen. Nu je de rechten hebt op je eigen foto, is het moeilijker. Dit is een vreselijke nieuwe houding die zich heeft ontwikkeld. Dat was toen niet zo. Ik kreeg mijn eerste toestand hiermee terwijl ik wachtte op mijn federale Duitse paspoort in Neukölln, Rollbergstrasse. Er waren zingende meisjes. Ik begon foto’s te maken en ze zeurden of ik wel een vergunning had. Ik dacht gewoon: “Waarom heb ik een vergunning nodig als ik mijn camera op straat houd?”

Maak je nog foto’s?

Ja. Ook veel met de mobiele telefoon, dat is duidelijk. Uitgaan en fotograferen vin dik nog steeds erg leuk om te doen.

Heb je de mensen gevraagd voordat je de foto nam of de motieven in scène gezet?

Nee nooit. Ik heb altijd laten zien dat ik foto’s wil maken. Ik heb altijd een camera op mijn schouder gehad, dus nooit stiekem vanaf de heup of iets dergelijks. Ik zou veel boeken kunnen maken met de foto’s die ik nooit heb gepubliceerd. Dat zouden zeker nog eens vijf tot tien boeken zijn waarin mensen wegdoken voor dekking of ik de verkeerde trekker overhaalde. Als je het vraagt, is het motief weg.

Hoe zit het met de foto van de drie jonge mensen waarop twee willen zoenen?

Dat is het enige waar ik indirect tussenkwam. De twee zoenen en de derde, de kale op de achtergrond, kijkt jaloers. Ik liep gewoon naar huis, aan de overkant van de straat. Ik had een telelens op en zag het onderwerp. Tele was ongunstig, dus ik verwisselde de lens. Toen ik aankwam, stonden ze op het punt uit elkaar te gaan. Ik zei “ga zo door met het goede werk”. Ze positioneerden zich precies zoals voorheen, en ik haalde de trekker vijf of zes keer over met de groothoek. De enige keer dat ik iets zei, gek genoeg, was met de foto.

Wat is je favoriete foto uit de tentoonstelling?

De twee dames van de porseleinkast, een nog niet eerder ontdekt beeld uit het archief.

Wat vind je er leuk aan?

Omdat ik het zo grappig vind. Hoe kun je knielen op een betonnen richel? Dat moet pijn doen. Klimmen daar op die leeftijd. Was er een specifieke verzamelbeker, of wat inspireerde het? Dan houden ze zich stevig vast, net als de kinderen. Eigenlijk zijn dit twee oma’s die kinderen spelen.

Is er nog een verhaal over een van de foto’s dat je na aan het hart ligt?

Er hangt een foto in de tentoonstelling van een meisje dat aan de goot aan de muur van het huis hangt. Ik nam de foto in de voorbijrijdende auto en vroeg me altijd af wat ze daar deed. Toen kreeg ik een bericht van Laura Benz dat dit meisje in de tentoonstelling was en een afdruk wil. Ze was verbaasd dat ze daar aan de muur hing. Ze herkende het aan het opschrift op de deur ernaast, het was de werkplaats van haar vader. Tot nu toe was het de foto met het gigantische vraagteken. Inmiddels hebben zoveel mensen contact met mij opgenomen die zich herkennen op de foto’s.

In de DDR begeleidde je de protestcultuur. Tegenwoordig vergelijken critici van de Corona-regelgeving de huidige politieke situatie graag met die van de DDR. Wat vind jij van zulke vergelijkingen?

Dit zijn klootzakken die hun mond niet durfden open te doen in DDR-tijden, en tegenwoordig denken ze vrijuit te kunnen draaien en onzin te praten. Ik vind het beangstigend. De vergelijking tussen de Corona ‘dictatuur’ en de DDR gaat volledig mank. Als ze toen zo hadden geschreeuwd, zou de DDR veel eerder door de mand zijn gevallen. Ze durfden niet. Tegenwoordig, als het niets kost, doen ze hun mond open. Maar het zijn kreten die kant noch wal raken.