Op handen en voeten naar de vrijheid

Zestig jaar geleden hielp ‘Tunnel 28’ DDR-burgers voor het eerst ondergronds te vluchten nadat de Muur was gebouwd. Tussen Oost- en West-Berlijn werden in totaal 75 van dergelijke tunnels gegraven.

Nadat de Muur in augustus 1961 was gebouwd, voelden veel DDR-burgers zich gevangen. Duizenden hadden ontsnappingsplannen, alleen al in Berlijn werden van 1961 tot 1989 75 tunnels gegraven. De eerste grote ondergrondse ontsnapping was op 24 januari 1962: op dat moment kropen 28 mensen onder de barrières naar het Westen.

Klara Becker woonde sinds 1955 met haar zes kinderen aan de Oranienburger Strasse (nu Oranienburger Chaussee) in Glienicke (Oost-Berlijn), op een steenworp afstand van de wijk Frohnau in de Franse sector van West-Berlijn. Haar man keerde nooit terug uit de Tweede Wereldoorlog. Om het beperkte gebied in de directe omgeving van de grens na de bouw van de Muur te verbreden, moesten alle huizen in dit gebied worden gesloopt en moesten de bewoners gedwongen worden hervestigd. “Op een gegeven moment ging elk gesprek gewoon over vluchten naar het Westen”, herinnert Klara Beckers’ zoon Erwin zich.

Dus smeedden de opgeleide verwarmingsmonteur en zijn twee jongere broers, de toen 20-jarige tweeling Günther en Bruno, een gewaagd plan: ze wilden een muur in de kelder openbreken en een schacht graven richting West-Berlijn. Het begon allemaal op 15 januari 1962 en ze meldden zich met z’n drieën in hun fabrieken. Het kostte hen drie dagen om het gat in de keldermuur te graven en nog eens zes om de tunnel te graven, die slechts 60 centimeter breed, 110 centimeter hoog en 26 meter lang was. Enkele vrienden hielpen de broeders bij het graven.

Om ze ’s nachts niet te verraden door het bouwlawaai, werd er vooral overdag geschept. Ze groeven met blote handen, een ijzeren staaf en een kinderschop. Ze verzamelden de opgraving achter houten hutten in de kelder. De werkzaamheden in het Brandenburgse zand vorderden relatief snel, maar de tunnel dreigde in te storten. Op een keer zakte een paal samen met een stuk prikkeldraad door op de straat erboven. Maar voordat de patrouillerende grenswachten het merkten, konden de tunnelbouwers de stalen paal weer stabiliseren.

Als ze waren ontdekt, zou hun pad hen onvermijdelijk naar de gevangenis hebben geleid. Volgens paragraaf 8 van de DDR-paspoortwet van 1954 kon een ‘illegale grensoverschrijding’ worden bestraft met maximaal drie jaar gevangenisstraf, in de volksmond ‘Republikflucht’ genoemd. Toch voelden niet weinig DDR-burgers de onstuitbare wens om te vluchten uit een staat die geen vrijheid toestond. Tussen de oprichting van de DDR in 1949 en de bouw van de Muur in 1961 hadden ruim twee en een half miljoen mensen hun thuisland de rug toegekeerd. Alleen al in de eerste zeven maanden van 1961 verlieten 200.000 mensen de DDR.

Om te voorkomen dat hun staat verder zou bloeden, begon de DDR-leiding op 13 augustus 1961 in Berlijn met het bouwen van een betonnen muur en beveiligde de 1.378 kilometer lange Duits-Duitse grens met elektrische hekken, automatische vuursystemen en mijnenvelden. De SED legde zo’n 1,4 miljoen mijnen langs de grens, tussen 1971 en 1984 werden 55.000 zelfvuurapparaten opgesteld. In DDR-taal werd de Muur ‘antifaschistischer Schutzwall’ genoemd. Van 1976 tot 1988 telde het Ministerie voor Staatsveiligheid (MfS) meer dan 38.000 mislukte ontsnappingspogingen, vergeleken met iets meer dan 5.000 succesvolle ontsnappingen van 1961 tot de val van de Muur. Volgens de laatste bevindingen van het Federaal Agentschap voor Burgereducatie stierven in 1989 ten minste 650 mensen aan de Duits-Duitse grens door toedoen van de DDR-staatsautoriteiten.

“Ten slotte kwam er een postschacht in de weg. Het waren betonnen platen, waarschijnlijk om de langeafstandslijnen van Berlijn naar Rostock te beschermen, die we onmogelijk konden vernietigen. We besloten erover te graven, maar daardoor zaten we slechts tien centimeter onder de grond”, vertelt Erwin Becker terugblikkend op de bouw van de vluchttunnel in januari 1962. Elektricien Bruno had de verlichting in de gang aangebracht en de tunnelbouwers konden via een schakelaar in het appartement voor gevaar gewaarschuwd worden. Deze taak werd overgenomen door haar zus Gerda, die vanuit het keukenraam naar de grenswachters keek.

Tegen de late avond van 24 januari was de doorbraak bijna voltooid. De broers kwamen naar boven om het gezin te halen. Maar tot hun verbazing stonden er meer dan 20 mensen in de keuken te wachten, de meesten van hen onbekend. Blijkbaar hadden ze, ondanks strikte geheimhouding, de tunnel ontdekt en wilden ze ook naar het westen vluchten. Iedereen kroop de kelder in en de een na de ander drongen tien mannen en 18 vrouwen door de nauwe tunnel. Ze waren zo stil mogelijk, ze konden stemmen en de voetstappen van de grenswachten van boven horen.

Bruno kroop als eerste naar het Westen, klom net achter het laatste hek naar boven en belde aan bij het volgende huis. Maar pas drie kwartier later verschenen er twee vrachtwagens om de vluchtelingen op te pikken. Tot die tijd moesten tien mensen wachten in de tunnel en nog eens 17 in de kelder voor de tunnelingang. Ten slotte werden de vluchtelingen naar het noodkamp Marienfelde gebracht. Na de succesvolle ontsnapping vloog de tunnel snel open. Een vrouw uit het appartement boven de familie Becker informeerde het ministerie van Staatsveiligheid de volgende ochtend over de verdwijning van de Beckers. De volkspolitie ontdekte de schachtingang in de kelder van het huis en zette de tunnel onder water. Hoeveel geluk de Beckers eigenlijk hadden gehad, zagen ze pas na de val van de Muur toen ze hun Stasi-bestanden in gingen zien.

Wat er die nacht in januari 1962 aan de noordelijke rand van Berlijn gebeurde, werd datzelfde jaar opgepikt in een Duits-Amerikaanse film. De MGM-productie ‘Tunnel 28’ vertelt het verhaal van de spectaculaire ontsnapping van de familie Becker van Oost- naar West-Berlijn. Het werd geregisseerd door Robert Siodmak en met in de hoofdrollen Christine Kaufmann en Don Murray. Het werd opgenomen van mei tot juli 1962 in de Berlijn-Tempelhof-studio in het westelijke deel van de stad, de Amerikaanse titel was ‘Escape From East Berlin’. Erwin Becker was de technisch adviseur tijdens de opnames: “Alles wat in de film te zien is, is authentiek”, verklaarde hij. De première vond plaats op 22 oktober 1962 in de Berlijnse congreshal. De film ging de maand daarna ook in première in de Verenigde Staten.

Vandaag de dag is er enkel nog de ‘weg’ te zien die de gravers hebben afgelegd van de 26 meter lange tunnel die door de gebroeders Becker is gebouwd. Een informatiezuil bericht over de geslaagde ontsnapping. Vanwege de 28 vrouwen en mannen wordt de actie gewoonlijk ‘Tunnel 28’ genoemd. Trouwens: toen de moeder van de Becker-tweeling uit de tunnel klom en politieagenten in uniform zag, viel ze flauw – ze zag de Westerse functionarissen aan voor DDR-politieagenten. Gelukkig had ze het mis.