Stasi-bestanden 30 jaar openbaar
Het was een historische datum toen de Stasi-bestanden op 2 januari 1992 werden geopend. De DDR-burgers hadden nu de mogelijkheid om de dossiers in te zien die Mielkes geheime imperium op hen had gezet. De autoriteit werd in juni 2021 ontbonden.
Op 2 januari 1992 om 7:00 uur opende een nieuwe Duitse autoriteit haar deuren in Berlijn – de ‘Autoriteit van de Bondscommissaris voor de archieven van de Staatsveiligheidsdienst van de Voormalige Duitse Democratische Republiek (BStU)’, kort genoemd naar zijn toenmalige baas, Joachim Gauck genaamd de ‘Gauck-Behörde’.
Het was een historische gebeurtenis omdat burgers voor het eerst inzage kregen in de documenten die een inlichtingendienst over hen had gemaakt. Iedereen kon er nu achter komen wie hem had bespioneerd, verraden of zelfs naar de gevangenis had gebracht. Zoiets was nog nooit in de wereld mogelijk geweest. De Duitse Bondsdag zorgde voor het wettelijk kader voor dit proces met de in december 1991 aangenomen ‘Stasi-Unterlagengesetz’, die de verschillende vormen van dossierinspectie regelde. Bovenal zouden mensen die door de Staatsveiligheid zouden zijn bespioneerd, toegang tot hun dossiers moeten kunnen vragen.
Onder de eersten die op 2 januari 1992 door hun Stasi-dossiers bladerden, waren DDR-burgerrechtenactivisten, die altijd konden rekenen op de onverdeelde aandacht van Mielkes mannen: Bärbel Bohley, Ulrike en Gerd Poppe, Lutz Rathenow en de dichter Sarah Cherry. Hun omvangrijke dossiers bevatten observatiefoto’s, observatieprotocollen, karakterbeoordelingen, actieplannen en vooral spionagerapporten van talloze zogenaamde ‘informele werknemers’ (IM) die aan hen waren gehecht. “Een ‘IM’ van mij is ‘Hölderlin’. En ik zou graag willen weten wie er achter ‘Hölderlin’ zit!”, zei Sarah Kirsch na een eerste blik in haar dossiers.
De Stasi had in haar verzamelwoede dossiers verzameld die, als ze opgesteld stonden, zich zouden uitstrekken van Berlijn tot Leipzig: in totaal bijna 180 kilometer. Een griezelige erfenis. Ze verborgen het lot van zowel slachtoffers als daders.
Kort na de oprichting van de ‘Gauck-Behörde’ hadden honderdduizenden toegang tot bestanden aangevraagd. Voor velen van hen was dit uit pure nieuwsgierigheid. “Ik zou graag willen zien of iemand mij heeft geschaduwd; als het zo is krijg ik hele grote ogen”, zei een vrouw destijds, haar aanvraag rechtvaardigend. Voor de overgrote meerderheid van de aanvragers was er echter niets in de dossiers of slechts een opeenstapeling van trivialiteiten. Een aantal DDR-burgers – zoals burgerrechtenactivisten Ulrike en Gerd Poppe – moesten er achter komen dat ze decennialang bij elke bocht werden gevolgd door tientallen informanten.
“Vaak is het helemaal geen politieke schade, maar het misbruikte vertrouwen dat het ergste dat pijn doet”, zei Ulrike Poppe na een eerste inspectie van haar dossiers. Voor enkelen veranderde de dossierinspectie echter in een pijnlijke reis naar het hart van de duisternis – zoals voor Ursula Franz, die probeerde de dossiers te gebruiken om het lot van haar vader te achterhalen, die in 1960 spoorloos was verdwenen, en die pas een paar maanden nadat hij was verdwenen was geëxecuteerd erachter moest komen dat hij verraden zou zijn. “Er was altijd hoop dat hij zou kunnen leven, dat hij ergens zou worden opgesloten …” Na het bekijken van de dossiers had Ursula Franz een vreselijke zekerheid – er was geen hoop meer.
Volgens de administratie van de Stasi is het moeilijk om het exacte aantal mensen vast te stellen dat door de Staatsveiligheid is bespioneerd. De zaak is te complex, zeggen ze. Bevindingen die in cijfers kunnen worden uitgedrukt, zijn beschikbaar voor de jaren tachtig. In het laatste decennium van de DDR werden jaarlijks tussen de 4.000 en 5.000 zogenaamde operationele processen (OV) of centrale bedrijfsprocessen (ZOV) uitgevoerd. De MfS rondde jaarlijks 2.000 van deze onderzoeken af. Volgens Dagmar Hovestädt, perswoordvoerster van de Stasi administratie, zijn de meeste vooronderzoeken uitgevoerd zonder OV vanwege ‘poging tot ontsnapping uit de republiek’. Niet alleen systeemtegenstanders werden aangevallen, maar ook DDR-burgers die in veiligheidsrelevante gebieden werkten.
