De zaak Teske – de laatste executie in de DDR
Werner Teske had een carrière als econoom in de DDR voor zich. Maar toen raakte hij betrokken bij de Stasi.
Uiteindelijk gaat alles heel snel. De Barkas B 1000, vermomd als burgervoertuig, arriveert op 26 juni 1981, kort voor 10.m bij de poort van de gevangenis van Leipzig. Aan boord: Werner Teske, voormalig kapitein van het Ministerie van Staatsveiligheid (MfS). De 39-jarige was enkele dagen eerder ter dood veroordeeld wegens”spionage in een bijzonder ernstige zaak”.
Is Teske zich er tijdens de 200 kilometer lange reis van bewust dat hij op weg was naar zijn executie? Hij heeft nog geen antwoord gekregen op zijn gratieverzoek aan de SED-leideren voorzitter van de Staatsraad Erich Honecker. In een kleine kamer wordt Teske opgewacht door een officier van justitie, het hoofd van de gevangenis van Leipzig en een arts. Ze controleren nog een laatste keer de identiteit van de terdoodveroordeelde.
‘Nahschuss in das Hinterhaupt’ was de executiemethode die sinds 1968 voor alle terdoodveroordeelden in de DDR was vastgesteld. Teske moet vernemen dat zijn gratieverzoek is afgewezen. De uitvoering van het vonnis staat voor de deur. Nadat hij de raamloze executiekamer is binnengegaan, staat majoor Hermann Lorenz achter hem. Zijn beul, Lorenz, schiet Teske neer met een Walther P.38 met geluiddemper. Het tijdstip van overlijden is in het handhavingsprotocol vastgesteld op 10.00 uur.
Niemand kan op deze dag vermoeden dat deze executie het laatste uitgevoerde doodvonnis in de DDR was. De beschrijving van Teske’s last minutes komt uit het boek ‘Der Nahschuss’. Auteur Gunter Lange was minder geïnteresseerd in de omstandigheden van de executie, maar eerder in het leven van de delinquent. Hoe werd een hoopvolle econoom een Stasi-medewerker? Waarom was Teske schuldig? Hoe werkte het ‘rechtssysteem’ van de DDR, dat duidelijk een verkeerd oordeel vorderde, wat zelfs Stasi-generaal Markus Wolf jaren later toegaf?
Werner Teske is een oorlogskind. Hij werd geboren in Berlijn in 1942. Omdat zijn moeder na de geboorte ziek is, zorgt een tante in Potsdam voor de baby. “Ik ben opgegroeid in een feitelijke maar emotioneel koude sfeer. Ik kende geen moederliefde of ouderlijke liefde”, zegt hij 30 jaar later in de verhoren van de Stasi (Staatsveiligheidsdienst). Zijn ouders weigeren hem aan zijn jeugd toe te wijden. Hij werd in 1956 bevestigd, maar sloot zich tegelijkertijd aan bij de Vrije Duitse Jeugd (FDJ), die wordt beschouwd als de “gevechtsreserve van de partij”. Teske wordt toegelaten tot de Extended High School (EOS), in 1960 passeert hij de Abitur met “goed”.
Achteraf getuigt hij zelf van een politieke overtuiging in de zin van de SED, waar vooral zijn moeder sceptisch naar kijkt. Hij wil economie gaan studeren, ‘de basisimpuls hiervoor kwam van de lessen maatschappijleer’. Zijn studiedrang komt overeen met de SED-lijn, die kinderen uit arbeiders- en boerengezinnen promoot.
Aan de Humboldt-universiteit in Berlijn bloeit de jongeman op. Hij is betrokken bij de FDJ en wordt na zijn afstuderen in 1964 als afgestudeerd econoom met het algemene cijfer ‘goed’ beschouwd als een jong talent van de faculteit, die hem overneemt als wetenschappelijk assistent. Hij gaf seminars en lezingen, trad in 1966 toe tot de SED en schreef zijn proefschrift. Thema: ‘Mogelijkheden om wiskundig-statistische methoden toe te passen bij de voorbereiding van de begroting in de lokale organen van de staatsmacht’.
Dat klinkt droog, maar het opent veel deuren voor hem: Humboldt Universiteit wil Teske graag behouden, terwijl er tegelijkertijd perspectieven zijn in het Financial Economics Research Institute van het ministerie van Financiën en in de buitenlandse handel in de DDR. In 1969 verdedigde hij zijn proefschrift met het predicaat ‘goed’.
Zo’n klassebewuste, aspirant-wetenschapper is ook een interessante kandidaat voor de Stasi, want zeker in haar begindagen streeft de Stasi ernaar haar netwerk van onofficiële medewerkers (IM) uit te breiden om zoveel mogelijk informatie van alle lagen van de bevolking over te hevelen. In 1989 spioneerden bijna 189.000 DDR-burgers voor de geheime dienst.
De eerste ontmoeting van de Stasi met Teske vindt plaats op 2 mei 1967 aan de universiteit. Uiteraard hoeft de toen 25-jarige niet lang overtuigd te worden. Al bij de tweede bijeenkomst stemt hij ermee in om voor de MfS te werken. Aanvankelijk verzamelt hij informatie over studenten uit West-Duitsland die onderzoek doen aan de Humboldt Universiteit. Waarom Teske de Stasi dient, is niet helemaal duidelijk.
Het kunnen geen financiële redenen zijn geweest, als jonge wetenschapper verdient hij heel goed met meer dan 1200 punten per maand voor DDR-omstandigheden. Het is waarschijnlijk een mengeling van overtuiging en nieuwsgierigheid die hem in juni 1967 de verbintenisverklaring deed ondertekenen. Zijn codenaam: ‘Teßler’, even later ‘Tesla’.
De kameraden van de Centrale Verlichting (HVA) stelden veel vertrouwen in Teske en stuurden hem in het najaar van 1967 na enkele proefopdrachten in West-Berlijn naar de Bondsrepubliek Duitsland. In Düsseldorf moet hij contact opnemen met IM “Sternberg”, een bron van de Stasi met een CDU-partijboek, dat goed betaalt voor de spionagediensten. Teske overhandigt 1500 D-Mark aan de IM en ontmoet de IM meerdere keren in de daaropvolgende maanden. “Nu bevindt hij zich midden in het agentmilieu”, schrijft Gunter Lange.
Teske’s leidende officier, kapitein Heinz Herrich, is tevreden. Hij was een ‘politiek betrouwbare kameraad die loyaal is aan de partij’: “Het wordt aanbevolen om kameraad Teske in te huren als luitenant en hoofdklerk of als eerste luitenant en klerk in de MfS.”
Teske is werkzaam bij HVA Afdeling XV, verantwoordelijk voor bedrijfsspionage. Messerschmidt-Bölkow-Blohm, Krupp Atlas Elektronik of het Duitse Lucht- en Ruimtevaartcentrum worden door de afdeling gescout. De DDR combineert de dorst naar innovaties uit het Westen. Teske leidde ongeveer 15 Stasi-spionnen in de Bondsrepubliek, evenals 20 IM in de DDR. Een van zijn beste bronnen in het Westen is IM “Jack”, die werkte bij de Federatie van Duitse Industrieën (BDI). Van 1973 tot 1979 leverde de “Spitzenquelle” 1400 economische beleidsdocumenten.
Teske wordt ook gebruikt voor speciale taken. Samen met andere Stasi-medewerkers volgde hij de ruim 1.000 DDR-burgers die in 1973 naar de Europa Cup-wedstrijd tussen Bayern München en Dynamo Dresden mochten afreizen. Het Stasi-volk moet ervoor zorgen dat alle Oost-Duitsers terugkeren. Met dezelfde missie nam Teske deel aan het WK 1974 in Duitsland en de Olympische Winterspelen in Innsbruck.
Het wordt ook privé gerund. In 1970 trouwde hij met Sabine, een jaar jonger, die haar dochter Jana in het huwelijk bracht. Teske’s vrouw werkt als industrieel bediende in een Berlijns bedrijf. Een jaar later ontspannen ze op vakantie aan de Bulgaarse Zwarte Zeekust. Na de vakantie levert Teske een spionageverslag af over zijn reisgezelschap: “Gerichte contacten van West-Duitse burgers werden niet waargenomen, noch waren er ontmoetingen van familieleden of kennissen.” In 1971 werd hij gepromoveerd tot eerste luitenant, hij kwam tot 900 mark.
Teske lijkt een trouwe kameraad op de carrièreladder van de Stasi. Maar met zijn reizen naar het Westen groeit zijn verlangen naar consumptiegoederen uit het Westen, waarvoor hij de middelen mist. Vanaf 1974 begon hij de ene of de andere Westmark af te leiden van de actiefondsen, bedoeld voor de betaling van de Stasi-spionnen in de Bondsrepubliek. Ook verduistert hij de Ost-Mark bestemd voor IM in de DDR. Daarnaast zijn er alcohol- en huwelijksproblemen. Het bureaucratische werk van de geheime dienst is al lang niet leuk voor hem. De MfS houdt zich niet aan haar belofte om wetenschappelijk te kunnen blijven werken.
Maar hoe kan hij aan onvrede ontsnappen? Door naar het Westen te vluchten zou een groot deel van zijn problemen zijn opgelost. Vanaf 1976 maakte Teske daadwerkelijk plannen om de DDR te verlaten. Met een speciale pas kon hij west-Berlijn op elk moment bereiken via station Friedrichstraße. Voor een nieuwe start zou contact met een westerse geheime dienst een optie zijn. Om niet met lege handen te komen, begint hij geheim Stasi-materiaal te verzamelen: onder meer een lijst met de adressen van zijn bronnen in de Bondsrepubliek, evenals documenten en films. Hij deponeert het materiaal in de kledingkast.
Nadat hij in 1978 een berisping kreeg wegens wangedrag, werkte hij intensiever aan een mogelijke ontsnapping. Maar hij mist twee goede kansen om weg te lopen. Teske besluit zijn “familie niet te verlaten en in de DDR te blijven”, zoals hij later in een verhoor uitlegt.
Ondertussen zijn er nog twee andere MfS-officieren die naar het Westen willen vluchten: eerste luitenant Werner Stiller haalt het. Samen met een koffer vol Stasi-papieren en een pistool verlaat hij op 18 januari 1979 de DDR met behulp van zijn officiële ID-kaart en een speciale grenskaart via het S-Bahnstation Friedrichstraße. De HVA-officier onthult aan tal van Stasi-bronnen in de Bondsrepubliek Duitsland, die een middelgrote aardbeving veroorzaakt in het ministerie van Mielke.
Bijna vier maanden later duikt majoor Gert Trebeljahr, ook van de HVA, onder omdat hij bang is dat zijn superieuren zijn aandacht zullen trekken. Hij doet al jaren scheve zaken met werkingsmiddelen en bouwmaterialen en wil zichzelf ook verkopen. Maar de Stasi betrapt hem. Hij werd op 11 december 1979 ter dood veroordeeld wegens “spionage en desertie in een ernstige zaak”. Twee dagen later wordt het vonnis ten uitvoer gelegd.
Teske heeft gegarandeerd van de twee zaken gehoord. Zeker bij wandaden van de ‘verkenners van de vrede’ kent Stasi-minister Mielke geen gratie meer. Toch maakt Teske nog een fout: In plaats van het samenzweerderige appartement “Hagen” in Oost-Berlijn te bezoeken, zoals een bevel eist, wordt Teske thuis dronken. Een Stasi-inspecteur betrapt hem. Nu moet hij een grondige test ondergaan. Alle operationele activiteiten worden met terugwerkende kracht geëvalueerd. Er zijn nog meer onregelmatigheden. De financiële accountants van de MfS stuiten op tal van foutieve verklaringen en de fraude daarop. Tussen 1976 en 1980 heeft Teske ongeveer 20.800 Westmark en meer dan 21.400 Ostmark omgeleid voor privédoeleinden.
Eind augustus 1980 kreeg Teske verlof. “En nu wil de Stasi alles precies weten. Werner Teske wordt onderwerp van onderzoek door de interne speurders”, schrijft Lange. Dagenlang wordt hij urenlang verhoord. Verdere controles brengen aan het licht dat zijn officiële documenten onvolledig zijn. Tijdens de doorzoeking van het appartement stuiten de Stasi-speurders op de door Teske verzamelde documenten, in totaal 3370 vellen informatie. Hij bekent dat hij twee jaar eerder gedachten had gehad om te vluchten.
Nu neemt de contraspionage van de Stasi het over en onderzoekt op spionage in misdaadeenheid met desertie. Teske wordt naar de centrale gevangenis van de Stasi in Berlijn-Hohenschönhausen gestuurd. Even later wordt hij gevolgd door zijn vrouw Sabine, die wordt onderzocht op verdenking van verraad.
Teske moet duidelijk zijn geweest dat hij een celstraf moest verwachten vanwege zijn wangedrag. Hij geeft gedetailleerde informatie in de verhoren, ook om zijn geweten vrij te pleiten. Lange verduidelijkt echter dat de onderzoeken van de Stasi vanaf het begin in de richting gaan van spionage en desertie in een ernstige zaak, die zou resulteren in de doodstraf. Maar ontsnapping en verraad vonden uitsluitend plaats ‘in de geest van Werner Teske’, schrijft Lange: ‘Zijn intentie tot verraad bewoog zich voortdurend in de conjunctief.’
Natuurlijk ziet het onderzoeksorgaan van de MfS dat anders. Begin april 1981 werd het eindrapport overhandigd aan het militaire parket, dat verantwoordelijk was voor de vervolging van MfS-leden, waarin zes ernstige schendingen van het DDR-strafrecht werden opgesomd: onder meer spionage, verraderlijke communicatie en desertie. Op 5 mei 1981 neemt militair aanklager Heinz Kadgien de zaak over, een dag later presenteert hij zijn aanklacht wegens “voorbereide en voltooide spionage in een bijzonder ernstige zaak in een misdaadeenheid met voorbereide desertie in een ernstige zaak”.
Pas nu wordt er een verplichte verdediger aangesteld voor Teske, die niet veel meer kan. Hij krijgt de aanklacht pas op 1 juni. Nog voor het proces krijgt militair aanklager Kadgien toestemming van zijn meerdere voor het vonnis: de doodstraf. Het voorstel wordt bevestigd door de procureur-generaal en Honecker. Het proces voor de militaire strafkamer op 10 juni 1981, dat slechts enkele uren duurde, lijkt een formaliteit – de Stasi en de militaire aanklager waren het onderling vrijwel eens geworden over de doodstraf. Op 11 juni spreekt rechter Fritz Nagel het doodvonnis uit.
Direct na de executie wordt het lichaam van Teske gecremeerd. Een kartonnen doos met zijn as wordt anoniem begraven op de Zuidelijke begraafplaats. Sabine Teske wordt op dezelfde dag vrijgelaten uit voorarrest en geïnformeerd over de executie van haar man. Onder haar meisjesnaam vestigt ze zich in Schwerin met haar dochter en een nieuwe legende gecreëerd door de Stasi (Staatsveiligheidsdienst). Het is haar verboden contact te hebben met familieleden en kennissen. Pas na de val van de Berlijnse Muur werden Sabine en Werner Teske in 1993 gerehabiliteerd door de Berlijnse regionale rechtbank.
