DDR-architecten in Berlijn: Even voorstellen

Josef Kaiser, Manfred Zumpe, Erhardt Gißke – nog nooit van gehoord? Geen wonder, want de DDR-architecten in Berlijn hebben nooit dezelfde sterrenstatus bereikt als hun collega’s aan de andere kant van het IJzeren Gordijn. Dat is natuurlijk niet eerlijk, want het socialisme heeft indrukwekkende architectonische monumenten nagelaten. We stellen je voor aan 12 belangrijke DDR-architecten in Berlijn – en laten je hun grote projecten zien, van socialistisch-classicistische paleizen tot monumentale geprefabriceerde gebouwen tot wolkenkrabbers.

Manfred Prasser
Wat moest je met je leven als je opgroeide in een Saksisch nest genaamd Kuhschnappel? Manfred Prasser (1932-2018) besloot eerst een opleiding tot timmerman te volgen voordat hij een opleiding tot burgerlijk ingenieur volgde. Het eerste grote project waar hij bij betrokken was, was de luchthaven Halle-Leipzig – de beste voorwaarde voor een volgende carrière in Berlijn. De DDR-architect reconstrueerde hier eerst de historische Jungfernbrücke en vestigde daarna vooral de aandacht op zich met culturele gebouwen. Voor het Palast der Republik ontwierp hij de grote zaal, destijds uniek in de wereld: een hightech meesterwerk met in hoogte verstelbare plafonds, draaibaar parket en flexibel verplaatsbare wanden.
Prasser en zijn team mochten in de jaren tachtig het revuetheater in Parijs bestuderen om inspiratie op te doen voor een prestigieus project: de nieuwbouw van het Friedrichstadt-Palast. Prassers minder dan bescheiden credo: “Ik bouw geen goedkope Larifari-schuur waarvan mensen zeggen: kijk, dat is de kleine DDR.” Prasser stierf in 2018 en het Friedrichstadt-Palast is sinds 2020 een monumentaal pand.

Hermann Henselmann
Als de DDR een architectuurster had, dan was hij het wel: Hermann Henselmann (1905-1995). Eind jaren twintig was de bouwmeester, opgeleid aan de Berlijnse School voor Ambachten en Toegepaste Kunsten, nog duidelijk beïnvloed door Le Corbusier, maar als latere hoofdarchitect van de Oost-Berlijnse magistraat vond hij zijn eigen vormentaal. Zijn concepten uit de jaren vijftig zijn gebaseerd op de ’16 principes van stedelijke ontwikkeling’: het DDR-model voor ruimtelijke ordening en architectuur. De monumentale gebouwen met een beroep op nationale architectonische trends stonden bekend als socialistisch classicisme – of werden belachelijk gemaakt als de ‘banketbakkersstijl’.

Waarschijnlijk de meest indrukwekkende voorbeelden in Berlijn gaan terug op ontwerpen van Henselmann. Henselmann startte met de Hochaus op Weberwiese het grote project “Stalinallee” (de huidige Karl-Marx-Allee in Friedrichshain). Omdat de Sovjet-Unie de functionalistische architectuur afwees, ontwierp Henselmann binnen enkele dagen een nieuw concept.

Het gebouw van puin uit de Tweede Wereldoorlog en Meissen-porselein zette de toon voor het hele ontwerp van de Stalinallee. Henselmann ontwierp zelf ook gebouwen aan de Strausberger Platz, de Frankfurter Tor en een deel van de Stalinallee. De historische gevels mogen niet verhullen dat de prachtige boulevard vol staat met prefab gebouwen. Met het gebruik van geprefabriceerde betoncomponenten aan de Frankfurter Tor industrialiseerde Henselmann de stadsplanning in de DDR.

Erhardt Gißke
De carrière van Erhardt Gißke begon in 1950 met een ramp: in slechts 50 dagen organiseerde de architect de wederopbouw van de door een overstroming verwoeste Thüringer stad Bruchstedt. In Oost-Berlijn hield Gißke zich aanvankelijk vooral bezig met technische problemen: het afvoeren van puin op de Stalinallee was zijn verantwoordelijkheid. In 1956 werd Gißke benoemd tot plaatsvervanger van Henselmann voordat hij bouwdirecteur van Oost-Berlijn werd.

Erhardt Gißke was in belangrijke mate betrokken bij grote architecturale projecten uit het Honecker-tijdperk. Van het Paleis van de Republiek tot het voormalige Centrum Warenhaus op de Alexanderplatz tot de vereenvoudigde reconstructie van de Berlijnse kathedraal of het Charité-ziekenhuisgebouw, dat al van ver te zien is: er is nauwelijks een groot DDR-architectuurproject in Berlijn dat niet overging Gißke’s bureau in de jaren 80. Een bijzonder opvallend ontwerp van hem persoonlijk is het grote planetarium Zeiss aan de Prenzlauer Allee, dat in 1987 werd geopend. Zelfs vandaag de dag is het bolvormige gebouw een van de modernste planetaria ter wereld.

Franz Ehrlich
Franz Ehrlich, geboren in Leipzig, studeerde van 1927 tot 1930 aan het Bauhaus. Hij nam deel aan het antifascistische verzet in de jaren dertig – en viel in de klauwen van de nazi’s. Hij werd veroordeeld voor hoogverraad en na opsluiting in penitentiaire inrichtingen in het concentratiekamp Buchenwald. In opdracht van de bouwdirectie ontwierp hij eerlijk de opvallende, ongelooflijk cynische belettering ‘Ieder zijn eigen’, later moest hij naast de villa van de commandant in Buchenwald ook de inventaris, de kazerne en de dierentuin van het kamp ontwerpen.

In de DDR was Franz Ehrlich vooral bekend door één werk: het radiohuis in Oberschöneweide. De nieuwe faciliteit was ultramodern: achter de rode bakstenen gevel van Ehrlich bevindt zich het grootste aaneengesloten studiocomplex ter wereld, dat bekend staat om zijn perfecte akoestiek. Van buiten verhult het eenvoudige en elegante gebouw hoe representatief het interieur is ontworpen. Een bijzonder detail van Ehrlichs meesterwerk van DDR-architectuur in Berlijn: het marmer op de vloeren is deels afkomstig van Hitlers vernietigde Reichskanzlei.

Dieter Bankert
Dieter Bankert, opgeleid aan de TU Dresden, had grootse plannen: hij ontwierp hoogbouw en futuristische collegezalen voor wetenschappelijke instellingen, die echter nooit werden gerealiseerd. Zijn eerste grote project in Berlijn was nuchterder: een nieuw brouwhuis voor brouwerij Schultheiß aan de Indira-Gandhi-Straße.

Daarnaast beschikte het collectief rond Bankert over bijna de hele binnenstad van Oost-Berlijn. Zijn naam is terug te vinden in de nieuwe gebouwen op Fischerinsel en op Alexanderplatz. Het grootste en meest opvallende project van Bankert is waarschijnlijk de samenwerking aan het Paleis van de Republiek, het representatieve gebouw op de plaats van het (tegenwoordig herbouwde) Berlijnse paleis. De indrukwekkende grote glazen gevel is gebaseerd op de ontwerpen van Bankert.

Heinz Graffunder
Heinz Graffunder, geboren in 1926, heeft sinds 1952 een snelle carrière als architect en stedenbouwkundige in Oost-Berlijn. Aanvankelijk concentreerde hij zich op individuele woongebouwen, bijvoorbeeld in Lichtenberg en Friedrichshain, maar ook op projecten voor de vrijetijdsbesteding van DDR-burgers. Het dikhuidige huis en het Alfred Brehm-huis in de dierentuin gaan terug naar Graffunder, hij ontwierp ook een buitenzwembad in Pankow. Vanaf de jaren zestig verschoof de focus van Graffunder van individuele structuren naar het grotere geheel. Graffunder coördineerde de bouw van het Paleis van de Republiek. En Alexanderplatz, dat over een groot gebied was ontmanteld, mocht niet langer een woestenij zijn – maar historische reconstructie was niet langer de richtlijn van de DDR-architectuur in Oost-Berlijn.

Met de aanzienlijke deelname van Heinz Graffunder werd vanaf 1967 de Rathauspassagen gebouwd. De kolossale prefab gebouwen met atypisch grote appartementen en de meest luxueuze winkelcentra in de DDR op de begane grond moesten vooral één ding doen: representatief overkomen. De passages in het stadhuis waren ook een directe reactie van de DDR-architectuur op Le Corbusiers ‘Unité d’habitation’, de beruchte ‘levende machine’ in Berlijn-Westend.

Günter Stahn
Iedereen die kinderen heeft in Berlijn zou vaak een uitstapje naar de Wuhlheide moeten maken. Er is de FEZ Berlin, een van de meest vermakelijke vrijetijdsvoorzieningen voor gezinnen. Het hoofdgebouw is een modern paleis met een houten gevel en grote ramen. Waar kinderen tegenwoordig spelen, ontmoetten de partijtrouwe DDR-jongeren elkaar: Günter Stahn ontwierp het gebouw in 1981 als het “Pionierspaleis Ernst Thälmann”.

Maar het werk van deze architect is niet alleen buiten op het platteland te vinden. De geschoolde metselaar uit Magdeburg creëerde in Berlijn-Mitte gebouwen die niet echt willen passen in het huidige beeld van de DDR-architectuur: ze zijn niet gedurfd-modernistisch noch ostentatief-historisch, maar waardig en eigenlijk heel vertrouwd. Want in het Nikolaiviertel krijg je nauwelijks het idee dat het een groot, nieuw gebouwd gebied is. Maar volgens de plannen van Günther Stahn kreeg dit zo oude en traditionele gebied pas in de jaren 80 zijn huidige vorm. Voor het 750-jarig bestaan ​​van de stad creëerde de DDR-architect een nieuwe wijk op een middeleeuwse plattegrond in Berlijn: historische herenhuizen in de directe omgeving van sierlijke geprefabriceerde gebouwen. De reconstructiedeskundige liet ook de historische St. Nikolaikerk reconstrueren.

Siegfried Wagner
Siegfried Wagner blonk niet uit met bijzondere ijver tijdens zijn studie architectuur in Weißensee, maar hij leerde van de besten. Wagner was leerling bij Hermann Henselmann en won tijdens zijn opleiding de wedstrijd voor een populaire excursiebestemming. Samen met medestudenten ontwierp hij de spectaculaire Müggelturm.

De bijna 30 meter hoge constructie van gewapend beton maakte Wagner tot een van de meest gevraagde architecten in de DDR. Op Alexanderplatz ontwierp hij nog een hoogbouw, het huis van de leraar, en nam hij deel aan het ontwerpcollectief voor de congreszaal. Na als stadsarchitect van Hoyerswerda te hebben gewerkt, keerde Siegfried Wagner in 1969 terug naar Berlijn en zorgde voor de architectonische finetuning op veel plaatsen, van de Charité tot nederzettingen in Friedrichsfelde.

Wolf-Rüdiger Eisentraut
Iedereen die bij grote bouwkundige projecten betrokken was, had het gevoel dat er in de DDR sprake was van een tekort aan economie. Het materiaal was schaars, maar op veel plaatsen werd een zeer unieke vormentaal bereikt. Het beste voorbeeld: de gedurfde ontwerpen van Wolf-Rüdiger Eisentraut uit de jaren 80. De DDR-architect, die zoals zovelen bekendheid verwierf met het werk aan het Paleis van de Republiek, had in Berlijn een hele wijk tot zijn beschikking.

Eisentraut ontwierp in Marzahn tal van gebouwen die opvallen in het hoogbouwbeeld van de wijk. In de jaren tachtig plande hij het recreatieforum met zwembad en bibliotheek, ontwierp hij het winkelcentrum Ringkolonnaden en het stadhuis: het gebouw met klinker- en betonnen paneelgevels is een van de meest uitgebreide gebouwen van de late DDR en is sindsdien een monumentaal pand. 2008.

Manfred Zumpe
In de DDR was Manfred Zumpe een rebel, voor zover het werk voor staatscliënten het toeliet. Zijn kritiek op het gebouwenbeleid van de DDR verhinderde zijn benoeming tot hoogleraar in Dresden. En het planbureau dat hij daar in de jaren zeventig oprichtte, werd meteen genationaliseerd.

Zumpe was vooral actief in de wetenschap. Uit zijn proefschrift getiteld “Leven op verschillende niveaus – een bijdrage aan de ontwikkeling van nieuwe woonvormen” bleek al dat hij de lat hoog wilde leggen. Want Zumpe was vooral een expert voor hoogbouw, voor grote flatgebouwen in krappe ruimtes. Betere plattegrond, gewijzigde buitencoating, vooruitgang met de plaat? Zumpe gaf de wetenschappelijke antwoorden op alledaagse architecturale vragen.

De DDR-architectuur in Berlijn, ontworpen door Manfred Zumpe, is navenant monolithisch: hij creëerde enorme woontorens aan de Fischerinsel en aan de Holzmarktstrasse, en hij was ook betrokken bij het wooncomplex Karl-Liebknecht-Strasse.

Roland Korn
Waarschijnlijk het meest prestigieuze gebouw dat Roland Korn ontwierp, is het gebouw van de Staatsraad van de DDR. Korn versierde het stalen framegebouw met een bijzonder detail: hij liet Portal IV van het Berlijnse paleis, dat in 1950 werd opgeblazen, bevestigen aan de zetel van het collectieve DDR-staatshoofd.

Toen kreeg Korn de opdracht om het hoogste bewoonbare gebouw in de DDR te ontwerpen. Als stedelijke compensatie voor de televisietoren ontwierp de DDR-architect het Interhotel “Stadt Berlin”, nu de Park Inn, dat in 1971 werd voltooid. De opdracht was een succes: de wolkenkrabber is het op één na hoogste gebouw van Berlijn, dankzij Korn kreeg de skyline van de DDR-hoofdstad vorm. Ook het Haus des Reisens in de directe omgeving is gebaseerd op de ontwerpen van Korn.

De architect werkte zelf aan tal van projecten in Berlijn, waaronder het grote restaurant Ahornblatt, een van de vele gebouwen die inmiddels uit het stadsbeeld zijn verdwenen. Korn had in de jaren zestig al een aanbod gekregen om de hoofdarchitect van Bagdad te worden. De SED floot hem terug, maar beloonde de wolkenkrabberbouwer in 1973 met dezelfde post voor Oost-Berlijn.

Josef Kaiser
Josef Kaiser, geboren in 1910, werd opgeleid als architect in Praag, maar veranderde in 1946 voor het eerst van beroep. Hij volgde een opleiding tot zanger in Dresden en was tenor in het Theater am Nollendorfplatz. Pas op 41-jarige leeftijd vond hij zijn weg terug naar de architectuur. Eerst werd hij hoofdarchitect van Stalinstadt (tegenwoordig Eisenhüttenstadt), daarna verhuisde hij naar het kantoor van Hermann Henselmann. Het roodachtige gevelontwerp van het gebouw van de Staatsraad van de DDR gaat terug op Kaiser, daarnaast werkte hij eind jaren zestig aan de plannen voor het Centrum Warenhaus Alexanderplatz en het ministerie van Buitenlandse Zaken van de DDR.

De beroemdste gebouwen van Kaiser zijn echter te vinden op de huidige Karl-Marx-Allee. Met de Kino Kosmos, de Kino International, die nog steeds in gebruik is, en het Café Moskau, ontwierp Kaiser DDR-gebouwen die nauwelijks een groter contrast konden vormen met de rest van de lange straat. Met deze elegante en luchtige gebouwen haalde de DDR in 1964 snel het architectonisch modernisme in, dat een paar jaar eerder werd afgewezen met de grote Stalinallee-gebouwen van Henselmann.

Maar welke DDR-architect bouwde de Berlijnse televisietoren?
Een socialistische staat laat het werk over aan de collectieven. Er was geen ruimte of bouwland voor excentrieke genieën – nog afgezien van het feit dat complexe projecten ook grote teams vereisen. Het feit dat een groot auteursrechtprobleem in de DDR-architectuur in Berlijn niet definitief is opgelost, kan nog steeds als een verrassing komen: wie heeft de televisietoren gebouwd?

Hermann Henselmann leverde in 1958 een ontwerp af en floot waarschijnlijk stilletjes op de Internationale toen hij zijn studeerkamer ‘Signaaltoren’ doopte. De hoofdarchitect van het project was Gerhard Kosel, maar werd in 1965 afgezet voordat de bouw begon. Vooral Günter Franke en Fritz Dieter claimen het ontwerp van de kenmerkende bolvorm. Na de val van de Muur kwam het geschil voor de rechter, maar zonder resultaat: de betrokken architecten zijn inmiddels overleden. Dat verandert niets aan het historische karakter.