Geschiedenis van de Berlijnse Muur door middel van kaarten

Alle kaarten zijn tot op zekere hoogte politiek, maar in het gedeelde Berlijn is er wel iets heel vreemds geweest. Vandaag kijken we naar de diverse kaarten die er waren ten tijden van Oost- en West-Berlijn en de snelle veranderingen die zich hebben voorgedaan sinds de Muur viel.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland opgesplitst in vier bezettingszones: Amerikaans, Brits, Frans en Russisch. Berlijn, dat diep in de Russische sector lag, werd op dezelfde manier verdeeld. Aanvankelijk mochten Berlijners zich vrij bewegen tussen de sectoren, maar tegen 1960 vertrokken ongeveer duizend Oost-Berlijners per dag te voet vanuit het Oosten naar het Westen.

Op 13 augustus 1961 omsingelde de Oost-Duitse regering de westelijke delen van Berlijn met prikkeldraad en sneed ze af van de buitenwereld tot 1989. In het stadscentrum werd dit later versterkt door de beruchte betonnen muur. Deze ‘Antifascistische Beschermingswal’, zoals die in het Oosten werd genoemd, was natuurlijk niet bedoeld om ‘fascisten’ buiten de deur te houden, maar om de goede burgers van de arbeidersstaat binnen te houden.

De opdeling van de stad stelde de kaartmakers aan beide zijden van de Muur voor een dilemma: de praktische transportimplicaties betekenden dat het niet kon worden genegeerd – maar geen van beide partijen wilde de legitimiteit van de ander erkennen. Een Oost-Duitse kaart die in 1960 werd geproduceerd, noemde de Oostelijke en Westelijke helften van de stad ‘Democratisch Berlijn’ en ‘West-Berlijn: het gebied van het bezettingsregime van respectievelijk de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk’. Anderen reduceerden ‘Westberlin’ tot een afgelegen buitenwijk van ‘Berlijn, hoofdstad van de Duitse Democratische Republiek’. Deze kaart, daterend uit 1988, toont West-Berlijn gewoon als een gapend gat.

Deze West-Duitse kaart, aan de andere kant, benadrukt de verdeeldheid door de Muur picturaal voor te stellen als een harde rode bakstenen barrière. De kaart dateert uit 1961, toen bestond de Muur eigenlijk alleen uit prikkeldraad.

Bijna alle vervoersverbindingen tussen de twee helften van de stad waren verbroken. Maar twee U-Bahn-lijnen gingen onder de Muur door en verbonden verschillende delen van West-Berlijn via Mitte (midden) in Oost-Berlijn. De 11 oostelijke stations die ze passeerden, werden verlaten. Westerse treinen stopten daar niet, maar vertraagden, waardoor passagiers een griezelige glimp konden opvangen van deze stoffige Geisterbahnhöfe (spookstations) met hun afbladderende, lang verouderde advertenties.

Treinreizigers konden slechts op één station oversteken, de Friedrichstrasse. In 1962 richtten de Oost-Duitse autoriteiten daar een controlepost op. Doorzeefd met bewakingsapparatuur en een doolhof van tunnels en loopbruggen om te voorkomen dat Oosterlingen en Westerlingen met elkaar in contact zouden komen, werd het al snel bekend als de Tränenpalast, of ‘Paleis van tranen​ (Het is nu een tentoonstellingscentrum voor herdenkingen.)

Deze Oost-Duitse kaart van het Berlijnse spoorwegnet (hierboven) gebruikt een sluwe truc om de verdeling van de stad te verdoezelen: een inzet van het Potsdam-gebied ligt bovenop West-Berlijn, met zijn treinverbindingen naar Oost-Berlijn aangegeven door pijlen, verkortend de afstand en bijna vernietiging van de gehate kapitalistische enclave.

De transportkaarten van West-Berlijn probeerden daarentegen de verdeling van de stad te bagatelliseren door de lijnen aan de oostkant van de Muur te tonen alsof ze deel uitmaakten van één doorlopend netwerk; alleen het discrete label ‘alleen toegankelijk voor treinen van de BVG Ost en DR’ gaf aan dat dit deel van het systeem verboden terrein was voor westerlingen.

Op 9 november 1989, na een massale uittocht van haar burgers via naburige communistische landen die hun draconische controle al hadden versoepeld, capituleerde het Oost-Duitse regime uiteindelijk door publieke druk en opende het de grens. Massa’s Oost-Berlijners klommen over de Muur om het te vieren met hun tegenhangers aan de andere kant. Minder dan een jaar later, op 3 oktober 1990, werden de twee helften van Duitsland – en Berlijn – officieel herenigd.

De verwijdering van de Muur stelde kaartmakers voor een nieuwe reeks uitdagingen. Wegen die de twee delen van de stad met elkaar verbonden, werden opnieuw geopend en de ‘spookstations’ kwamen weer tot leven toen de spoorverbindingen werden hersteld.

Dan was er nog de kwestie van plaatsnamen. Veel straten – en zelfs hele steden – in Oost-Duitsland waren vernoemd naar communistische helden. De Saksische stad Chemnitz, die sinds 1953 Karl-Marx-Stadt heette, kreeg nu haar oorspronkelijke naam terug. De Berlijnse Senaat had een onafhankelijke commissie ingesteld om de kwestie te beoordelen. Tussen 1990 en 1994 werden meer dan 80 straten hernoemd. Leninallee werd Landsberger Allee; Wilhelm Pieck Strasse, omgedoopt ter ere van de eerste president van de DDR, keerde terug naar zijn oude naam, Torstrasse; Otto Grotewohl Strasse, na de Oost-Duitse premier, werd weer Wilhelm Strasse; maar Rosa Luxemburg Strasse en Karl Liebknecht Strasse, ter nagedachtenis aan de revolutionairen die in 1919 door rechtsbuiten werden vermoord, behielden hun naam.

Toen Berlijn eenmaal de hoofdstad werd van een verenigd Duitsland en de federale regering er vanuit Bonn naartoe verhuisde, werden hele districten opnieuw vormgegeven in een razernij van herontwikkeling. De ‘dode zone’ rond de Muur, die was ontdaan van bebouwing, werd herbouwd. Potsdamer Platz, vier decennia lang een niemandsland na de verwoesting in de Tweede Wereldoorlog, werd verkocht aan ontwikkelaars en werd een schitterend commercieel centrum van strakke gebouwen van prestigieuze architecten zoals Renzo Piano, Hans Kollhoff en Richard Rogers. De aangrenzende Leipziger Platz werd herbouwd naar het oorspronkelijke achthoekige plan.

Elders werden modernistische pleinen en hoogbouwcomplexen gebouwd volgens ‘socialistische’ principes door de Oost-Duitse autoriteiten weggevaagd en werd het voormalige stratenplan hersteld.

Als de ideologische druk waarmee cartografen van de Duitse hoofdstad worden geconfronteerd, vandaag de dag minder duidelijk is, is het tempo van de veranderingen ter plaatse zo duizelingwekkend dat gedrukte kaarten bijna zodra ze worden uitgegeven verouderd zijn en alleen online digitale bronnen kunnen bijhouden.