Hoe graag het Oosten bij het Westen wilde horen
Waarom is de hereniging mislukt na het einde van de DDR? Waarom kunnen Oost en West elkaar niet begrijpen? Waarom heeft het Westen na 1990 eenvoudigweg een functionerende economie platgelegd en een samenleving vernietigd waarvan het veel had kunnen leren? Het antwoord op dergelijke vragen is heel eenvoudig. Wat ze impliceren, is helemaal niet waar. De hereniging is eerder op een indrukwekkende manier geslaagd, en de overgrote meerderheid van de Duitsers ziet het ook zo. Maar de verjaardag van dertig jaar eenheid was ook een huwelijk van historische verwarring, hoe mooi de DDR was en hoe slecht de eenheid.
Klaus Schroeder is van streek. De politicoloog aan de Vrije Universiteit in Berlijn moet het persoonlijk opvatten. Hij heeft tenslotte een groot deel van zijn wetenschappelijke leven doorgebracht met duidelijke analyses van de DDR, hereniging en het daaruit voortvloeiende veranderde Duitsland te presenteren. Zijn boek ‘Der SED-Staat’, voor het eerst gepubliceerd in 1998, is een standaardwerk. Hij heeft een nieuw boek, ‘Kampf der Systeme’, geschreven.
Wat hem zorgen baart: “Iedereen die de belangrijkste gebeurtenissen, data en structuren van de SED-staat kent en deze correct classificeert, kan alleen maar verbaasd zijn over de nostalgische glans van de socialistische dictatuur.” Schetst het beeld van een menselijk solidaire en leefbare samenleving, is mede verantwoordelijk voor het vaak nog niet succesvolle samen groeien. Schroeder wil hier iets aan doen. Dit is hoe het verdeelde en weer samengebrachte systeem tot stand kwam.
Hij doet iets heel eenvoudigs in het boek, maar juist daardoor is het effectief. Hij vertelt eerst het verhaal van de Bondsrepubliek en de DDR, altijd met het oog op hun relatie. Vervolgens beschrijft hij nogmaals het herenigingsproces in detail, om eindelijk licht te werpen op de nasleep ervan. Er wordt een schat aan statistisch materiaal gepresenteerd, een duizelingwekkend aantal cijfers, die ook duidelijk maken hoeveel de DDR en de Bondsrepubliek al begonnen te divergeren nog voordat ze in 1949 werden opgericht. De Bondsrepubliek kreeg een zogenaamde ‘magneetfunctie’. Het was wat de Oost-Duitsers ook wilden, het Westen, de D-Mark, de welvaart. De DDR kon alleen met geweld bestaan en ommuurde, via de Sovjet-Unie, de Sovjetbezettingstroepen, zijn eigen veiligheidsapparaat en kocht loyaliteit. Schroeder stond zichzelf toe de kleine gedachte te spelen die de DDR tot haar beschikking zou hebben gehad in termen van economische middelen als ze niet had hoeven betalen voor haar enorme functionarissen en veiligheidsapparaat. Waar alle moeite sowieso geen zin in had toen de bescherming van de Sovjet-Unie ophield.
Als we kijken naar het transformatieproces na 1990, houdt Schroeder zich ook bezig met een mentaal spel. Hij beschrijft drie scenario’s van hoe het had kunnen verlopen. Nummer één: zoals eigenlijk werd verwacht, zou de SPD de eerste en tegelijkertijd de laatste gratis Volkskammer-verkiezing in maart 1990 hebben gewonnen. Nummer twee: de verkiezingsuitslag zou zijn verlopen zoals het bleek, maar Kohl zou een andere koers zijn ingeslagen. Nummer drie: Gorbatsjov zou ‘Njet’ hebben gezegd. Als men elk van deze varianten consequent doordenkt, zou er uiteindelijk een hereniging zijn geweest, alleen complexer, omslachtiger en zelfs duurder.
Het is ook niet zonder een zekere slechte grap wanneer Schröder Günter Mittag van alle mensen citeert, naast Honecker de machtigste man in de DDR en verantwoordelijk voor het economisch beleid, die in een ‘Spiegel’-interview nadacht over wat er zou zijn gebeurd als de DDR had blijven bestaan zou hebben. Zijn antwoord: “Moord en doodslag, ellende, honger.” Schroeder maakt duidelijk dat de DDR een onherstelbare ruïne was geworden, alles vernietigd, zelfs het milieu. En ook alles burgerlijk: “Na de hereniging bleek de alomvattende de-bourgeoisie een centrale handicap voor de revitalisering van een burgerlijke samenleving”, beschrijft Schröder met verbazing in zijn stem. Hij beschuldigt de toenmalige burgerbeweging omdat ze de noodzaak van snelle hereniging niet inzag. En hij concludeert: “Door deze weg te verwerpen, zaten communisten, die decennialang verantwoordelijk waren voor een socialistische dictatuur, en socialistische hervormers die de sociale voorwaarden in de Bondsrepubliek verwierpen, net als in de DDR, in hetzelfde schuitje.”
Wat prijzenswaardig is aan Schröders presentatie is dat hij duidelijk maakt wat eigenlijk voor iedereen duidelijk moet zijn: het is niet de hereniging die de schuld heeft van de Duits-Duitse eenheidsblues, zelfs niet het vertrouwen, niet het principe van terugkeer vóór compensatie. Aan de pensioenen is ook geen sprake, integendeel: de aan armoede grenzende pensioenen uit de DDR werden in zeer korte tijd enorm verhoogd en de rekenfactor is nog steeds in het voordeel van de Oost-Duitsers. Voor Schroeder is er maar één echte onrechtvaardigheid als het gaat om pensioenen: dat de SED-kaders vandaag beter af zijn dan hun slachtoffers.
Ten slotte onderzoekt de auteur de vraag hoeveel nostalgie er zou kunnen ontstaan als de cijfers ondubbelzinnig spreken. Zijn conclusie: “Het subjectief waargenomen gebrek aan erkenning van veel Oost-Duitsers door West-Duitsers leidt tot het paradoxale resultaat dat de donkere kant van de socialistische dictatuur wordt onderdrukt of ontkend.”
Dit alles maakt het voor Schroeder soms bitter. Dit leidt tot polemieken die niet goed zijn voor de boodschap van het boek. Bijvoorbeeld wanneer Gregor Gysi een slimme man wordt genoemd. Of wanneer Schroeder vergiftigt over sociale wetenschappers die naar het Oosten kwamen: “Of deze laatste fundamenteel verschillen in politieke houding en kwalificatieniveau van de ontslagen Oost-Duitse wetenschappers.” Het wordt echt irritant als hij praat over politici als Markus Söder, Jens Spahn en Olaf Scholz gaf attitudes af over hoe het met de coronapandemie gaat. Dergelijke passages zijn waarschijnlijk in het boek geslingerd op het moment dat het ter perse ging, maar hebben daar geen plaats.
Het boek, ‘Kampf der Systeme. Das geteilte und wiedervereinigte Deutschland’ van Klaus Schroeder is online verkrijgbaar.
