30 jaar zonder Muur: Dit was de geheime boodschap van Erich Honecker aan Michail Gorbatsjov

Kort voordat hij naar zijn publiek stapt, voegt Erich Honecker een quote toe aan zijn toespraakmanuscript. Wat de DDR-staat en de leider van de SED-partij ook te zeggen hebben tijdens de bijeenkomst van het Thomas Müntzer-comité zal zelfs naaste collega’s verrassen.

Het is 19 januari 1989; het jaar staat in het teken van de 500ste geboortedag van Thomas Müntzer, de theoloog, hervormer en revolutionair, leidende figuur in de boerenoorlog. Honecker spreekt minder over Müntzer en meer over de CVSE-vervolgconferentie in Wenen, die vier dagen eerder eindigde.

Door het slotdocument te ondertekenen, heeft de DDR zich gecommitteerd aan iets dat een wonder moet zijn voor haar burgers. Punt 20 stelt: ‘De deelnemende staten zullen het recht van eenieder (…) om elk land te verlaten, ook het zijne, volledig respecteren en naar zijn land terug te keren.’

Deze overeenkomst is niet het onderwerp van de toespraak van Honecker voor het Thomas Müntzer Comité; het in de praktijk brengen is voor hem uitgesloten, want zelfs voordat de handtekening was ondertekend, had hij de Sovjetambassadeur bij de DDR, Vyacheslav Kochemassov, gezegd: “We geven instructies om dit document te ondertekenen, maar we zullen er niet aan voldoen.”

In plaats daarvan ervoer het publiek in het gebouw van de Staatsraad een verbale aanval van het staatshoofd en de partij: de BRD en de VS waren verantwoordelijk voor het feit dat de DDR in 1961 de “antifascistische beschermende muur” bouwde en dat er bijgevolg geen vrijheid was om te reizen. De toegevoegde opmerking op korte termijn valt: “De muur zal over 50 en 100 jaar op zijn plaats blijven, als de redenen ervoor niet worden verwijderd. De DDR is bereid om stabiliteit en vrede in Europa te verstoren.”

De toespraak zet twee oppositiegroepen in de DDR ertoe aan een open brief te schrijven. Volgens de brief van 23 januari was de Muur niet gericht tegen ‘alle uiterlijke rovers, maar vooral naar binnen’. “De DDR heeft behoefte aan stabiliteit door gerechtigheid en niet aan een stabiliteit van angst die moet worden verzekerd door interne en externe afbakening. Wij en onze kinderen willen niet nog 50 jaar wachten”, zo luidde de brief.

De 20-jarige DDR-burger Chris Gueffroy wil niet wachten. In de nacht van 5 op 6 februari proberen hij en een vriend te ontsnappen van Treptow naar Neukölln via het verbindingskanaal Britz. DDR-grenswachten ontdekken de jonge mannen net voordat ze over het laatste metalen hek gaan en schieten 22 ‘waarschuwings- en doelschoten’ af. Geraakt door twee kogels – een drong het hart binnen – stort Gueffroy in. Hij sterft in de grensstrook en zijn vriend wordt zwaargewond gearresteerd. Gueffroy is het laatst bekende slachtoffer dat op de Berlijnse Muur is omgekomen door het gebruik van vuurwapens.

Honeckers opmerking dat de Muur tientallen jaren zou blijven bestaan ​​”moest gewoon een opruiende uitwerking hebben op iedereen die de DDR wilde verlaten”, merkt Karl Seidel op, toen hoofd van de BRD-afdeling in het ministerie van Buitenlandse Zaken van de DDR. “Het democratisch tekort, de zichtbaar hogere levensstandaard in de BRD, familiebanden en, last but not least, het uniforme Duitse staatsburgerschap dat de BRD-zijde bewust in stand hield, behoorden tot de belangrijkste drijfveren achter het verlaten van de DDR.”

De Berlijnse Muur – in 1961 beschreef de DDR het als een ‘voorlopige maatregel’; In 1986, op de 25ste verjaardag van haar bestaan, sprak ze over een permanente ‘historische daad’ die de ‘eerste steen legde voor de verdere bloei van de DDR’. De bouw van de muur vanaf 13 augustus 1961 was een maatregel tegen de vluchtelingenstroom die de economie van de DDR ondermijnde.

Van 1951 tot 1961 keerden 2,7 miljoen mensen, waaronder veel geschoolde arbeiders, Oost-Duitsland de rug toe, gedreven door de hoop op welvaart en de zekerheid van vrijheid in het Westen.

De Muur, 156,4 kilometer lang, werd het symbool van de Koude Oorlog. Er zijn minstens 5.075 succesvolle ontsnappingen bekend, waaronder 574 deserteurs, en minstens 140 doden – ook acht DDR-grenswachten kwamen om het leven.

Als het aan Walter Ulbricht, de voorganger van Honecker, had gelegen, zou de Berlijnse Muur veel eerder hebben gestaan. Sinds de jaren vijftig vroeg hij Moskou om toestemming om een ​​beschermende muur te bouwen. Eerst Stalin en daarna lange tijd ook Chroesjtsjov, die van Berlijn een ‘Vrije Stad’ wilde maken.

Oorspronkelijk was de SED blij bepaalde burgers kwijt te raken: grootgrondbezitters, kapitaaleigenaren, wetenschappers die weigerden opnieuw te beginnen. Maar er waren altijd golven van vluchtelingen: na de volksopstand in de DDR in 1953, na de oprichting van het Warschaupact in 1955, na de oprichting van het Nationale Volksleger en de volksopstand in Hongarije in 1956, na de intensivering van de strijd tegen de kerken in 1957, na de gedwongen collectivisatie van de landbouw in 1960. Omdat dit ‘stemmen met de voeten’ het bestaan ​​van de DDR bedreigde, kreeg Ulbricht eindelijk groen licht van Moskou om de Duits-Duitse grens af te sluiten.

De bouw van de muur werd gevolgd door een fase van confrontatie en daarna ontspanning. “Verandering door toenadering” was het motto van de politiek van de sociaal-liberale coalitie onder bondskanselier Willy Brandt. Het ging erom de Duitse vraag open te houden. Er werden Duits-Duitse betrekkingen gelegd voor het welzijn van de mensen: doorvoerovereenkomst 1971, transport- en basisovereenkomst 1972. Ook het losgeld van politieke gevangenen maakte er deel van uit.

Hoe nauwer de Duits-Duitse betrekkingen ontwikkelden, des te groter werd de internationale erkenning van de DDR. Honecker bezocht alle grote hoofdsteden van de wereld, behalve Londen en Washington. In september 1987 ontving Bonn hem met een ere-gezelschap en de twee Duitse volksliederen. Maar hij werd altijd gevraagd naar de muur in het Westen. In een interview met de Parijse krant ‘Le Monde’ zei hij: “De stabiliteit gecreëerd door de Muur leidde tot de erkenning van de twee Duitse staten.”

Een bedrieglijke stabiliteit. De wind van verandering schudt hen; Eind jaren tachtig kwam het via Oost-Europa: via Polen, Hongarije en vooral de Sovjet-Unie, met een man aan het roer die het socialisme / communisme fundamenteel wilde hervormen – Michail Gorbatsjov.

De opmerking van Honecker in januari 1989 dat de muur er over 50 en 100 jaar nog steeds zal zijn, is niet zozeer gericht op Bonn en Washington, maar eerder op Moskou. Er zijn overwegingen om de twee militaire blokken af ​​te schaffen. Gorbatsjov-adviseur Vyacheslav Daschitschew riep op tot ‘realistische, koele overwegingen van buitenlands beleid’ en beschreef de Muur als een overblijfsel van de Koude Oorlog. Oost-Berlijn vreest Moskou als bondgenoot te verliezen. En dat niet alleen.

“De communistische regimes konden niet worden hervormd”, schrijft de historicus Ilko-Sascha Kowalczuk in zijn boek ‘Endspiel. De revolutie van 1989 in de DDR’. “Elke politieke opening van een gesloten systeem leidt uiteindelijk tot een ander systeem. Het was daarom ook logisch dat Honecker zich tegen Gorbatsjov verzette, omdat hij zag wat Gorbatsjov niet wilde toegeven.”

Ook Erich Mielke, minister van Staatsveiligheid van de DDR, ziet dit gevaar. In een gesprek met Leonid Schebarschin, hoofd van de spionageafdeling van de KGB, op 7 april, bekritiseerde hij de hervormingsprocessen in Polen, Hongarije en vooral de Sovjet-Unie. Ze leidden niet tot een beter socialisme, maar tot de afschaffing ervan. “We praten altijd over het niet toestaan ​​van verrassingen. Misschien worden we morgen verrast?”

Twee evenementen versnellen de ontwikkeling. Hongarije zal op 2 mei beginnen met de ontmanteling van de grensversterkingen met Oostenrijk en burgerrechtenactivisten van de DDR hebben fraude waargenomen bij het tellen van stemmen bij lokale verkiezingen op 7 mei. Er ontstaat een ontsnappingsbeweging; Contactpunten zijn de permanente vertegenwoordiging van de Bondsrepubliek in Oost-Berlijn, de ambassades van Bonn in Boedapest en Praag. En: er vormt zich een burgerbeweging in de DDR; eerst honderden, dan honderdduizenden, de straat op.

Minister van Defensie Heinz Keßler van de DDR gaf begin oktober het bevel om de grensbewaking met Polen en Tsjechoslowakije te versterken. Tegelijkertijd sluit de DDR in feite haar grenzen met haar oosterburen door visumvrij reizen naar Tsjecho-Slowakije op te schorten en deze maatregel uit te breiden tot doorvoer naar Bulgarije en Roemenië.

Het is al lang de bedoeling om de Berlijnse muur te versterken: er zijn plannen tot het jaar 2000. Maar wie moet dat betalen? De DDR bevindt zich al jaren in een steeds erger wordende economische crisis, de gevolgen van binnenlandse politieke beslissingen en externe economische omstandigheden. Soms wordt het internationaal niet kredietwaardig geacht.

De stijging van de olie- en grondstofprijzen op de wereldmarkt is bijzonder slecht voor de DDR-economie. De stijgende kosten kunnen niet worden afgewenteld op de burgers om het sociale pacificatiebeleid niet in gevaar te brengen. Overheidssubsidies stijgen van acht miljard mark in 1970 tot 58 miljard in 1989 – dat komt overeen met een zesde van de economische output.

Hoe slecht het is met de staat in 1989 wordt duidelijk gemaakt door de ‘Analyse van de economische situatie in de DDR met conclusies’, gepresenteerd door vooraanstaande economische experts van de DDR op 30 oktober: Het stoppen van de schuld in 1990 zou ‘de levensstandaard met 25 tot 30 verlagen. Percentage vereist en maakt de DDR onbestuurbaar.’

De auteurs nemen later afstand van hun paper: het mag geen faillissementsverklaring zijn, maar een hartstochtelijke oproep “dat we volledig nieuw moeten denken” (Edgar Most).

Het SED-Politbureau besprak de analyse de volgende dag en beveelt aan de federale regering de muur aan te bieden als ruilmiddel voor nieuwe leningen en uitgebreide economische samenwerking.

Op dat moment was Honecker geen staatshoofd of partij meer. Het Politburo zette hem tijdens de zitting van 17 oktober uit zijn kantoor. De volgende dag leest hij zijn ontslagverklaring voor: hij vroeg om ontheffing van alle functies vanwege zijn ‘gezondheidstoestand’.

Op 19 januari 1989 stond de Muur nog precies 9 maanden en 21 dagen…