Eindpunt ‘gele ellende’
De stad Bautzen in Oost-Saksen is onder meer bekend vanwege twee gevangenissen die daar zijn gevestigd. Zo’n zeventig jaar geleden was er een opstand van wanhopige gevangenen in Bautzen – een taboe-onderwerp in de DDR-tijd.
“Ze kwamen tegen de ochtend. Drie soldaten van het Rode Leger sprongen haastig uit hun aardebruin-groene jeep en klopten op de voordeur.” Voordat de negentienjarige Jochen uit zijn dromen werd gerukt, was het huis omsingeld, een ontsnapping onmogelijk. Acteur Jochen Stern beschrijft zijn arrestatie door de Sovjet-geheime dienst in oktober 1947 in zijn boek ‘Und der Westen schweigt’ Dat was zijn ‘misdaad’. Stern werd gemarteld tijdens ondervragingen en veroordeeld tot 25 jaar dwangarbeid door een Sovjet Militair Tribunaal (SMT) omdat hij ’tot een spionageorganisatie behoorde’. Hij kwam echter niet in de Goelag terecht, maar jarenlang in de zogenaamde ‘gele ellende’ van Bautzen.
“Bautzen heeft twee gevangenissen in de stad, er is de grote gevangenis, Bautzen I, gebouwd in 1904, dat is wat gewoonlijk ‘gele ellende’ werd genoemd. Het werd gebouwd van gele klinkerstenen, daarom kreeg het de bijnaam ‘geel’ en ‘ellende’ vanwege de omstandigheden waarin het werd vastgehouden ”, legt Sven Riesel, onderzoeksassistent bij de Stiftung Sächsische Gedenkstätten, uit.
Na het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de Bautzen I-gevangenis omgebouwd tot een speciaal Sovjetkamp voor nazi-oorlogsmisdadigers. Vanaf 1946 zaten er echter steeds meer politieke tegenstanders: vooral jongeren die hadden gehoopt op democratische structuren en zich hadden verzet tegen de stalinisatie van de Sovjetbezettingszone, of sociaal-democraten die zich verzetten tegen de gedwongen eenwording van hun partij met de KPD om de SED te vormen.
Bautzen I, gebouwd voor 1.100 gevangenen, was in 1950 hopeloos overvol met 6.000 gevangenen.
“De gevangenen leden honger, werden afgesloten van de buitenwereld, isoleerden. Ze waren veroordeeld om niets te doen, er was geen gevangeniswerk, en er was ook deze overbevolking en de circulerende ziekten”, zo vertelt Stern.
Tussen 1945 en 1950 stierven alleen al 3.000 gevangenen in de ‘Gele ellende’, vaak als gevolg van tuberculose. Toen de Oost-Duitse Volkspolitie begin 1950 het detentieregime van de Sovjets overnam, hoopten de gevangenen dat hun situatie zou verbeteren. “Dat was echter tevergeefs”, aldus Jochen Stern. “Onze zaken werden niet afgehandeld omdat we allemaal onschuldig waren, zoals we dachten. Dat het eten nog erger werd en de honger enorm enorm was, zodat er nu in januari / februari een griezelige achteruitgang was in elke relatie, zowel in termen van fysieke overleving als psychisch.”
Op 13 maart 1950 protesteerden de gevangenen tegen de catastrofale omstandigheden met een hongerstaking en op 31 maart 1950 vond de eerste en grootste gevangenenopstand in de DDR plaats.
“De Russen namen toen positie in met granaatwerpers en machinegeweren omdat ze dachten dat we aan het uitbreken waren. De hele plaats was in beweging. Dus dat was een precaire situatie. Alleen: we wilden niet ontsnappen. We wisten dat het niet goed zou komen voor ons. Dat was praktisch het protest: a) de teleurstelling, b) het nog ergere leven in de gevangenis.”
“De volkspolitie ondernam brute actie tegen de opstandelingen”, zo vertelt Sven Riesel. “De gevangenen werden geslagen met rubberen wapenstokken, honden werden door de detentiezalen gejaagd die de gevangenen bedreigden, en gevangenen die door de ramen te zien waren luid schreeuwend vanuit de tralies om de aandacht te vestigen op hun wanhopige situatie, werden bijgevoegd. De hulp van een brandweerauto werd weggesproeid van de ramen en sommigen raakten ernstig gewond.”
De opstand bracht enkele verbeteringen: vanaf de zomer van 1950 mochten de gevangenen werken, hun voedselrantsoenen werden verhoogd en: ze mochten schrijven aan hun familieleden.
“Onze ouders dachten dat we in Siberië waren, in Rusland. Ze wisten niet eens of we überhaupt nog in leven waren.”
Na de dood van Stalin in 1953 begonnen de ontslagen geleidelijk en werd Jochen Stern in 1954 vrijgelaten. Degenen die om politieke redenen waren veroordeeld, moesten tientallen jaren wachten op rehabilitatieprocedures: tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie begin jaren negentig.
Foto: Matthias Hiekel
