Protestanten in de Koude Oorlog
De relatie tussen kerk en staat in de DDR werd gevormd door een machtsstrijd die zich manifesteerde in twee concurrerende jubilea in 1983: de 100ste sterfdag van Karl Marx enerzijds en de 500ste geboortedag van Maarten Luther anderzijds. Terwijl de Socialistische Eenheidspartij (SED) een week lang de geboortedag van de filosoof vierde in het Paleis van de Republiek, vierde de Evangelische Kerk haar jubileum met in totaal zeven kerkdagen in verschillende steden in de DDR. Het laatste evenement in deze reeks vond plaats in Wittenberg van donderdag 22 tot en met zondag 25 september 1983.
De vieringen waren niet onderworpen aan enige fundamentele staatsbeperkingen en werden welwillend begeleid door de DDR-televisie. Het ministerie van Staatsveiligheid (MfS) was echter op de hoogte van de Kirchentag en zijn organisatoren. De geheime politie probeerde via verschillende kanalen informatie te krijgen en zette bij de verschillende evenementen niet-officieel personeel (IM) in. De Stasi wilde informatie inwinnen in de directe omgeving van de kerk. Vanaf september 1982 concentreerde ze zich op de organisatoren van de Kirchentag. Hiervoor werden bugs geïnstalleerd, telefoons afgeluisterd en het postkantoor gecontroleerd.
De staatsveiligheid rekruteerde de IM in de buurt van de kerkvertegenwoordigers en infiltreerde in de oostelijke CDU die bij de organisatie betrokken was. Kameraden verschenen anoniem als agitatoren tijdens de conferentie. Hiervoor werden onder meer een twintigtal jonge mensen gerekruteerd die werden opgeleid om te infiltreren in het jongerencentrum Christuskirche. Volgens rapporten uit het documentenarchief van de Stasi was de deelname van de IM aan het Kirchentag- congres ‘In gesprek met Luther’ zo groot dat sommige informanten over elkaar berichtten.
Om de staatscontrole te omzeilen, verklaarden de organisatoren verschillende activiteiten in het programma als aanvullende evenementen die niet vooraf hoefden te worden goedgekeurd. Op deze manier konden verschillende items op het programma plaatsvinden waarvoor normaal gesproken geen toestemming zou zijn gegeven. Zo kon op vrijdag bijvoorbeeld een geschillendienst worden gehouden waarin geschillen konden worden gehouden. De beroemde actie in het Lutherhof, waarbij Stephan Lau een zwaard in een ploegschaar smeedde, werd tot een extra gebeurtenis verklaard en de Staatsveiligheid merkte het pas heel laat op.
Richard von Weizsäcker hield zondag een toespraak op het hoofdevenement. Hij benadrukte dat Duitsland verenigd zou zijn door het christelijk geloof en dat iedereen dezelfde lucht zou inademen. De IM rapporteerde over dit document heel precies de reacties van het publiek. Bovendien veroorzaakten zeven onaangekondigde geschreven spandoeken, die tijdens het evenement aan de marktkerk hingen, woede bij de staat. Klaus Gysi, secretaris van kerkelijke kwesties, beoordeelde achteraf de Wittenberg Kirchentag als de ‘slechtste’ en ‘meest reactionaire’ Kirchentag.
