Martin Luther King op één dag in Oost- èn West-Berlijn
Vandaag, 13 september, is het 56 jaar geleden dat Martin Luther King’s preek in Oost-Berlijn werd gehouden, die een minstens zo krachtig bericht aan zijn publiek stuurde als Kennedy’s belofte van solidariteit in West-Berlijn één jaar eerder.
Op een zonnige septembermiddag bezoekt Irmtraut Streit opnieuw het toneel van een van de gedenkwaardige ervaringen uit haar leven. “We wisten niet zeker of hij zou komen”, zegt ze terwijl ze rondkijkt in de Marienkirche in de wijk Mitte in Berlijn. “Het was nergens aangekondigd, maar we kwamen allemaal opdagen voor het geval dat.”
De dochter van een baptistenprediker was destijds 21 en net getrouwd. “In het communistische Oost-Duitsland stonden we in de rij bij een winkel zonder zelfs maar te weten waarvoor we in de rij stonden, alleen maar omdat er sprake was van iets speciaals. De lezing die dag in de nazomer van 1964 was van een naderende verschijning door niemand minder dan de wereldberoemde predikant en sociaal activist Martin Luther King. Het bericht op straat was dat hij die avond Checkpoint Charlie zou oversteken om een preek te houden in Oost-Berlijn. Van het luisteren naar verboden West-Berlijnse radiostations zoals RIAS en SFB, wisten velen al dat hij het ‘vrije’ deel van de stad bezocht.”
Op uitnodiging van de charismatische burgemeester Willy Brandt had hij die ochtend een enthousiast publiek van 20.000 toehoorders toegesproken in de Waldbühne en de buurt van Kreuzberg bezocht om te kijken naar de kogelgaten in een huisfront waar Oost-Duitse grenswachten slechts enkele uren eerder hadden geschoten en iemand hadden verwond, een jonge man genaamd Michael Meyer, die probeerde te vluchten. Maar een reis over de Muur stond niet op de officiële agenda, noch in West- noch in Oost-Berlijn.
Op de een of andere manier sijpelde het nieuws echter door. “Niemand had een telefoon, maar het gerucht verspreidde zich als een lopend vuurtje”, zegt Irmtraut Streit. Tegen de schemering hadden duizenden zich verwachtingsvol verzameld bij de kerk aan de Karl-Liebknecht-Straße, onder wie een jonge Joachim Gauck, die tussen 2012 en 2017 de elfde Bondspresident van Duitsland zou worden. Hij was de neef van Gerhard Schmitt, die in 1964 net was benoemd tot algemeen opzichter van de kerk in Oost-Berlijn.
Vooral voor de jongere generatie was Martin Luther King een held. “Mijn vrienden en ik hoorden dat hij in Mitte zou spreken en we wisten dat we daar moesten zijn”, herinnert Hans-Joachim Kolpin zich, toen een 15-jarige schooljongen. “We hadden vorig jaar naar zijn ‘I have a dream’-toespraak op de radio geluisterd, en we hielden van alles wat met Amerika te maken had, van kauwgom en Elvis Presley tot’ Bonanza’. We konden niet geloven dat iemand zo prominent aanwezig was de moeite wilde nemen om met ons te komen praten! De Muur was drie jaar eerder gebouwd, waardoor we feitelijk gevangen zaten. We voelden ons vergeten door de wereld, onbeduidend. Niemand toonde ooit enige interesse in ons – maar de grote Martin Luther King kwam eraan naar Oost-Berlijn! We konden het niet geloven.”
King was een van de sleutelfiguren van het tijdperk en speelde een cruciale rol bij het overtuigen van het Amerikaanse Congres om de Civil Rights Act slechts enkele maanden eerder aan te nemen. Op het internationale toneel waren de spanningen in de Koude Oorlog wijdverbreid. Het ministerie van Buitenlandse Zaken was niet al te enthousiast over de plannen van de activist om op dezelfde dag van het Michael Meyer-incident de Amerikaanse sector te verlaten. Men ging zelfs zo ver om het paspoort in te nemen. Onverschrokken slaagde Martin Luther King er toch in de grens over te steken, erkend door grensbeambten die zijn American Express-kaart als geldig legitimatiebewijs accepteerden.
De Oost-Duitse autoriteiten hebben zijn bezoek, dat was geïnitieerd door Heinrich Grüber, provoost aan de Marienkirche, misschien niet formeel goedgekeurd, maar ze deden niets om het te belemmeren.
“King was tegen de oorlog in Vietnam, hij was een voorstander van vakbonden en arbeidersrechten”, zegt Streit. “De Amerikanen wilden niet dat hij met’ de communisten’ ging praten, maar de partij vond het helemaal niet erg. Oost-Duitsland had niets tegen iemand die de VS in een kwaad daglicht stelde”, zegt Kolpin. “Dus we wisten alles over de Mars tegen Washington en de rassenscheiding. King werd zeer positief gezien.” Maar hij had de zeldzame onderscheiding dat hij zowel een beroep deed op de communistische leiders als op mensen die kritiek hadden op het systeem. “Hij stond voor revolutionaire verandering, maar geloofde in geweldloos verzet”, herinnert Streit zich. “Hij wist hoe hij mensen moest prikkelen, en dat maakte hem tot een rolmodel voor ons.”
Toch was de kerk niet voorbereid op de mensenmassa die hem die avond wilden horen spreken, en een tweede verschijning in de nabijgelegen Sophienkirche werd haastig geregeld.
Ook hier waren enkel staanplaatsen, maar wat hij eigenlijk zei, werd nauwelijks geregistreerd. In het kort verwijzend naar het ‘symbool van de verdeeldheid der mensen op aarde’ en stellend dat ‘hier aan weerszijden van de Muur Gods kinderen zijn, en geen door mensen gemaakte barrière dat feit kan uitwissen’, concentreerde zijn preek zich voornamelijk op de ‘grote sociale revolutie die plaatsvindt in de Verenigde Staten van Amerika’, en volgens Kolpin waarschijnlijk nauwelijks werd begrepen door zijn toehoorders.
“Ik had een goed zicht op hem op de preekstoel vanwaar ik zat en er was geen twijfel over zijn passie”, zegt hij. “Ik kan me het geluid van zijn stem tot op de dag van vandaag herinneren. Maar hoewel wat hij zei duidelijk opwindend was, sprak niemand van ons Engels en de vertaling van zijn tolk was zo vlak en uitdrukkingsloos dat je na een tijdje niet meer luisterde.”
King was niettemin inspirerend. Mensen stroomden om hem heen terwijl hij de kerk verliet, gretig om hem de hand te schudden of een handtekening te krijgen. Hans Joachim Kolpin was een van de gelukkigen en vertrok met een gesigneerd servet dat hij nog tientallen jaren zou koesteren. Voor hem was het bezoek van King een krachtig bewijs dat de communicatielijnen naar het Westen niet helemaal waren doorgesneden. “Het was een opbeurende ervaring”, zegt hij. “Die avond schonk de grote wereld ons aandacht. Hij gaf ons een beter gevoel over onszelf.”
Een jaar eerder verzekerde president Kennedy’s legendarische ‘Ich bin ein Berliner’-toespraak de bevolking van West-Berlijn dat Amerika schouder aan schouder met hen zou staan. Hoewel de geschiedenisboeken het grotendeels vergeten waren, gaf Martin Luther King’s tussenstop in Oost-Berlijn in 1964 hoop aan de helft van de stad die het misschien nog meer nodig had.
Terugkijkend traceert Irmtraut Streit de wortels van de vreedzame opstand van 1989 tot die zwoele herfstavond. “Het verbaast me nog steeds dat er geen druppel bloed is vergoten”, zegt ze. “De omverwerping van Oost-Duitsland was een revolutie die heel erg in de geest van Martin Luther King lag.”
