Jürgen Fuchs in de dood gedreven door de Stasi?

Jürgen Fuchs (geboren op 19 december 1950 in Reichenbach in het Vogtland, stierf op 9 mei 1999 in Berlijn en was iemand die kritisch keek naar de DDR. De schrijver Fuchs was burgerrechtenactivist en vertegenwoordiger van de oppositie in de DDR. Hij werd, evenals zijn kameraad Wolf Biermann ontheemd uit de DDR maar werd tijdens zijn leven in de BRD nauwlettend door de Stasi in de gaten gehouden.

Fuchs kwam al vroeg in conflict met de DDR-autoriteiten. Zijn kritische mening tijdens de studentenprotesten en de Praagse Lente in 1968 werd bestraft door de schoolleiding. Fuchs studeerde in 1969 af aan de middelbare school en deed daarna zijn legerdienst bij de NVA. Omdat hem aanvankelijk de toegang tot de cursus werd ontzegd, voltooide hij in hetzelfde jaar aanvankelijk een diploma geschoolde werknemer bij de Deutsche Reichsbahn.

Omdat de schoolleiding hem had omschreven als ‘politiek onbetrouwbaar’, was er input nodig voordat hij in 1971 sociale psychologie kon gaan studeren aan de Friedrich Schiller Universiteit in Jena. In 1973 werd hij lid van de SED. Hij schreef gedichten en werkte samen met de literatuur- en tekstgroep Jena rond Lutz Rathenow. Na een gezamenlijke optreden met Bettina Wegner en Gerulf Pannach, de schrijver van de band Renft, werd hij in 1975 uitgesloten van de SED en de FDJ. Kort voor zijn afstuderen, de afstudeerscriptie was al beoordeeld als ‘zeer goed’, werd Jürgen Fuchs voor zijn gedichten en prozawerk veroordeeld door de tuchtcommissie van de Universiteit van Jena onder leiding van professor Paul tot ‘uitsluiting van alle universiteiten, hogescholen en technische scholen in de DDR’ en politiek gedwongen inschrijving. Hij kon niet langer als psycholoog werken.

In Jena had Jürgen Fuchs de psychologiestudent Lieselotte Uschkoreit (‘Lilo’) ontmoet, ze waren in 1974 getrouwd. In 1975 werd hun dochter Lili geboren. Na zijn politieke uitschrijving op 17 juni 1975 verhuisde het gezin naar het tuinhuis van Katja en Robert Havemann in Grünheide bij Berlijn. Fuchs werkte in een kerkelijke sociale voorziening. Na protesten tegen de ontheemding van Wolf Biermann werd Jürgen Fuchs op 19 november 1976 wegens ‘staatsvijand- lokaas’ gearresteerd voor twee dagen. Hij stond aan de frontlinie toen Gerulf Pannach en Christian Kunert, wiens band Renft in het najaar van 1975 werd verboden, de mededeling hieromtrent kreeg.

Na 281 dagen gevangenschap in de gevangenis van het Ministerie van Staatsveiligheid in Berlijn-Hohenschönhausen en internationale protesten, werden Pannach, Fuchs en Kunert in 1977 gedwongen onder lange gevangenisstraffen te vertrekken en naar West-Berlijn gedeporteerd. In zijn boek ‘ Vernehmungsprotokolle‘ reproduceert Fuchs de ondervragingen vanuit detentie uit het geheugen. De Stasi-papieren bevestigden later zijn optreden. De historicus Hubertus Knabeschreef: “Als je de 88 verhoorrecords en meer dan 60 pagina’s ondervragingsplannen leest, schrikt het vandaag de dag van de meedogenloosheid waarmee de Stasi-medewerkers de jonge auteur meenamen in de wringer.”

Jürgen Fuchs werkte in West-Berlijn als freelance schrijver en sinds 1980 ook als sociaal psycholoog in het project Treffpunkt Waldstraße, een contact- en adviescentrum voor probleemjongeren. Tot zijn kennissen behoorden Heinrich Böll, Manès Sperber, Rudi Dutschke, Heinz Brandt, Herta Müller, Hans Joachim Schadlich, Adam Zagajewski en Manfred Wilke . Hij was betrokken bij de vredesbeweging en hield contact met de onafhankelijke vredes- en burgerbeweging in de DDR, het Tsjechische handvest 77 en de Poolse Solidarność en thema-taboes van echt socialisme zoals staatsveiligheid en de aankoop van politieke gevangenen. Het Ministerie van Staatsveiligheid van de DDR (MfS) startte in 1982 een onderzoek (ZOV ‘Opponent’) tegen Jürgen Fuchs en onderwierp hem en zijn omgeving aan tal van ‘ontbindingsmaatregelen’. In 1986 omvatte dit onder meer een bomaanslag voor zijn huis en het saboteren van de remslangen in zijn auto. Volgens Stasi-documenten beschreven de plannen van de afdeling 8 van het MfS voor observatie- en transitoverkeer in 1988 de tijdelijke bevestiging van een niet-gespecificeerd ‘vereist object … voor een specifieke maatregel’ in de ventilatieschacht onder de voordeur van Fuchs door de West Berlin IM ‘Genoa’, maar de bestelling werd geannuleerd.

Sinds de val van de Muur heeft Jürgen Fuchs bijzondere inspanningen geleverd om de misdaden van de MfS te onderzoeken. Sinds 1991 werkte hij tijdelijk op het gebied van onderwijs en onderzoek voor de ambtenaar die verantwoordelijk was voor de documenten van de Staatsveiligheidsdienst van de voormalige DDR, wiens raad van advies hij in 1997 verliet uit protest tegen de tewerkstelling van voormalige Stasi-werknemers. In hetzelfde jaar kreeg hij leukemie. Op 2 januari 1992 was hij een van de eersten die z’n Stasi- dossiers zag.

Jürgen Fuchs veroorzaakte een sensatie en kritiek toen hij in december 1991 beschreef wat de staatsveiligheid had bereikt door politieke detentie en ‘ontbindingsmaatregelen’ tegen ten minste zes miljoen mensen in de DDR met de term ‘Auschwitz in den Seelen’. De dichter en songwriter Wolf Biermann, zoon van de in Auschwitz vermoorde joodse communist Dagobert Biermann en tevens het doelwit van ‘decompositiemaatregelen’ door de Staatsveiligheid, verdedigde hem uitdrukkelijk.

Fuchs stierf in 1999 als gevolg van zijn ziekte. Zijn ziektegerelateerde overlijden wekte het vermoeden dat hij als MfS-gevangene opzettelijk was blootgesteld aan gammastraling. Zijn vriend Wolf Biermann schreef: “Zijn dood op 48 jarige leeftijd is één van de indicaties. Fuchs stierf aan bloedkanker, wat duidt op stralingsschade.” De toenmalige federale commissaris voor de Stasi-documenten Joachim Gauck startte een wetenschappelijk onderzoek. Na uitgebreid onderzoek kon de Gauck-autoriteit niet vaststellen dat radioactieve stoffen of röntgenstralen specifiek werden gebruikt om tegenstanders te schaden. Het onderzoek bracht echter verschillende lichtzinnige toepassingen van radioactieve stoffen aan het licht door de staatsveiligheid, bijvoorbeeld voor het markeren van bankbiljetten die in brieven werden verzonden en die werden gebruikt om postdiefstallen te onderzoeken, of voor het radioactief markeren van manuscripten door SED-criticus Rudolf Bahro. Fuchs werd begraven op de begraafplaats van Berlijn Heide. Zijn laatste rustplaats is graf D VII 335/36 aldaar.