Ontsnapte DDR-burger belandt alsnog in Oost-Duitse gevangenis

Hartmut Richter slaagt jaren geleden in een spectaculaire ontsnapping uit de DDR. Daarna wil hij zijn zus ook halen en belandt daardoor jarenlang achter de tralies van een DDR-gevangenis. Eind vorig jaar overleed hij.

Berlijn. Het is bijna middernacht wanneer de 18-jarige Hartmut Richter met een kloppend hart de trap afdaalt voor de Schwarzen Adler, een herberg in het Brandenburgse wijk van Teltow net buiten West-Berlijn. Regenwolken hangen in de lucht, een zwakke wind duwt ze voor de toenemende halve maan. Perfecte omstandigheden. Het is de nacht waarop het tweede leven van Richter begint. Het is 26 augustus 1966.

Hij was eerder met twee vrienden naar de Schwarzen Adler. Twee die op de hoogte waren van zijn plan. “Of ik kan het of ze schieten me neer”, denkt Richter. Hij heeft al geprobeerd te ontsnappen. De politie haalde hem zeven maanden geleden op in de trein toen hij destijds via de CSSR naar Oostenrijk wilde. Richter krijgt drie maanden gevangenisstraf. Dat mag hem niet meer overkomen.

Het is een vreemde mengeling van woede, afscheidspijn en angst die hij op de avond van zijn ontsnapping probeert te onderdrukken. Woede over het SED-regime, verdriet over het achterlaten van alles waar hij van houdt. De angst om de komende uren niet te overleven. In een donker overhemd, spijkerbroek en trui dwaalt hij door het kreupelhout aan de oevers van het Teltow-kanaal. Hij moet maar doorgaan. En stil, stil zodat niemand hem hoort. Dan begint het prikkeldraad en Richter duikt in het water. Papieren en 800 Ostmark veilig opgeborgen in een plastic zak. Haal adem. Kom op.

Richter verdwijnt onder het donkere oppervlak. Zo lang mogelijk totdat hij moet ademen. Een hond blaft ergens. Hoe ver is het tot het checkpoint West-Berlijn? Misschien een goede kilometer. Richter blijft zwemmen en vriezen. Keer op keer breekt. Dan twee grenswachten, bovenop een houten brug. Duik opnieuw, heel diep, onder de dunne draden die bij elke aanraking een alarm activeren. Na drie uur de grens op. Een hek van prikkeldraad, verlicht met koplampen. Maar er is geen weg meer terug. Richter zwemt naar de rechteroever, waar nog wat schaduw is, buigt de prikkeldraadrol op het rooster uit elkaar en knijpt erdoorheen. Hij weet dat hij in deze seconden op het presentatiebord voor de soldaten ligt. Maar er gebeurt niets. Om half vier ’s morgens zwemt Richter naar de overkant.

Najaar 2019. Richter ontmoet hier vaak op Bernauer Strasse mensen die zijn verhaal willen horen. Als Richter op een van de plastic stoelen in het kleine café zit, ziet hij de tram op straat voorbijrijden en de auto’s rijden. Maar bovenal ziet hij de toeristen die hier dagelijks uit de bussen komen. Met 170 meter is de Bernauer Strasse in Berlin Mitte een van de langst bestaande delen van de muur. Er is een groot documentatiecentrum, een uitkijkplatform en displayborden. Richter kent deze plek goed. Op 13 augustus 1961 keken hij en zijn neef hier uit het raam van hun kinderkamer toen de DDR de muur begon te bouwen. Vandaag de dag staat hij als getuige voor bezoekers en schoolgroepen en vertelt hoe het toen was.

Na zijn vlucht in 1966 was het eerste dat hij kocht een doos sigaretten. Stuyvesant. ‘De geur van de grote wijde wereld’ was destijds de slogan – en dat is precies wat Richter wil. Weg, ga weg en leef eindelijk. Het brengt hem naar Hamburg, van daar zou het naar Australië moeten gaan. Ze zeiden dat ze werk hadden voor jonge mensen die Engels spreken. Jonge zeilers brengen hem naar de Reeperbahn. St. Pauli, rood licht, Herbertstrasse. Richter is 19 jaar oud en krijgt een rood hoofd als de meisjes met hem praten. ‘Wat wil je in Australië, er gebeurt niets, er zijn geen vrouwen’, zeggen de anderen tegen hem. Dus Richter wordt ook navigator en komt te werk op een koopvaardijschip in de haven. De reders kennen zijn verleden en nemen hem alleen mee op veilige routes. Het hele Oostblok is taboe, Cuba is absoluut delicaat. Daarom gaan ze naar Japan. Terug met een lading tarwe, terug met elektronica. Vervolgens Zuid-Amerika, VS, Canada. Dat waren de goede tijden, de spannende. Dat at Richter jaren later op, toen hij maandenlang in eenzame opsluiting in de DDR-gevangenis zat. Als hij vandaag mensen zijn verhaal vertelt, zegt hij niet altijd dat hij in de gevangenis zat, en als hij dat doet, gebeurt dat alleen met ironie en sarcasme. Dat schept afstand. “En soms moet je lachen”, zegt hij. “Maar het is eigenlijk geen lachertje.” toen ze hem maandenlang in eenzame opsluiting in de DDR-gevangenis plaatsten.

Zelfs meer dan 20 jaar na de hereniging vond Richter gedenktekens zoals die aan de Bernauer Strasse belangrijk. Voor degenen voor wie de muur slechts een term is uit het geschiedenisboek, voor degenen die zonder muur hebben geleefd en voor degenen die het nog steeds in hun hoofd hebben. Daarom blijft hij zijn verhaal vertellen. Richter overleed op 14 oktober 2019. De auteur van deze website ontmoette hem even voor zijn overlijden, 73 jaar oud. Hij droeg ​​een spijkerbroek, een geruit overhemd, een grijze jas erover en zijn haar gekamd in zijn voorhoofd. Het Berlijnse accent mag niet ontbreken. Het irriteert hem, zegt hij, wanneer studenten in DDR-uniformen met toeristen op de hotspots van de hoofdstad gefotografeerd kunnen worden voor geld. “Je moet iets doen tegen de hele transfiguratie.”

Toen de DDR in 1972 alle republikeinse vluchtelingen het staatsburgerschap ontnam en hen zo van de strafvervolging verwijderde, zag Richter zijn ouders voor het eerst weer. Dan wordt hij een ontsnappingshulp. Wegens de doorvoerovereenkomst mogen grenswachten alleen in gerechtvaardigde vermoedelijke gevallen auto’s doorzoeken. Hij profiteert hiervan en smokkelt meer dan 30 mensen het Westen in. “Na elke ontsnapping zei ik tegen mezelf zei, stop je ermee.” Op dat moment had Richter een Audi met rallystrepen op de motorkap. In 1975 stappen zijn zus en haar verloofde in zijn kofferbak. Richter weet nog steeds niet waarom de grenswacht hem die dag uit de controle haalde. Hij moest een garage inrijden, tien soldaten met machinepistolen zaten erin. Het ding vloog omhoog. Richter werd tegen de muur gedrukt, benen wijd, armen omhoog.”

Richter heeft een goed geheugen. Hij herinnert zich nog steeds de kleinste details, geuren en de zinnen die hem worden opgelegd op de avond dat hij wordt gearresteerd. Het feit dat “Eet meer vis” staat op de bestelwagen waarmee men hem vervoert. Na een jaar in Potsdam in hechtenis te hebben gezeten, wordt hij veroordeeld tot 15 jaar gevangenisstraf wegens “anti-statelijke mensenhandel”. Maximale zin. “De Stasi probeerden ons op te splitsen met heel subtiele methoden. We hebben er een echte wetenschap van gemaakt”, zegt Richter. Als hij ‘ons’ zegt, bedoelt hij zichzelf en de andere gevangenen. In feite is hij veel alleen. Eenzame opsluiting, maanden aan informatie en contactblokken. In Hohenschönhausen en vervolgens in Rummelsburg moet hij leren dat stille marteling kan zijn. Hartmut Richter rebelleert, schildert folders, eet niet meer. “Ze dachten dat ik een opstand begon.” Vervolgens dwangvoeding, knuppels, psychotrope medicijnen. Hij wordt naar de ‘Stasi-gevangenis’ gestuurd, naar Bautzen II, alles begint helemaal opnieuw. In 1980 kocht de Bondsrepubliek gevangenen vrij. Hij wordt na vijf jaar en zeven maanden vrijgelaten.

En dan, buiten, kan hij plotseling de nabijheid van andere mensen niet uitstaan. Veel vrienden zijn weg, ook het appartement. Richter begint folders over de muur te gooien. “Zodat ze de hoop daar niet verliezen.” Met één campagne haalde hij 1983, behalve de titel ‘BZ’, een Berlijnse tabloid. Na hereniging heeft hij gedurende elf jaar door alle instanties gediscussieerd om zijn Audi te krijgen, die tijdens de ontsnapping in beslag werd genomen. Uiteindelijk was er 1000 euro aan compensatie. Vandaag de dag is Richter ‘met pensioen’, zoals hij het zelf noemt. Hij is nu twintig jaar getrouwd met zijn vrouw, woont in Charlottenburg en blijft naar Hamburg gaan als zijn bloeddruk stijgt in Berlijn. “Als de muur niet was gevallen, was ik gebleven.”

Richter leunde tijdens het gesprek met de auteur van deze site achterover in zijn plastic stoel en sorteert zijn gedachten. “De mens is een product van zijn omgeving”, zegt hij. “Het is zoiets als zijn overtuiging. Hij doet wat hij doet, want alles wat hij heeft meegemaakt, laat hem vandaag geen keus.” Daarom keert hij altijd terug naar de Stasi-gevangenissen om mensen door zijn geschiedenis en die van de DDR te leiden. “Ik wil gewoon niet dat de bevoorrechte mensen van die tijd aan de interpretatie worden overgelaten”, zegt hij. Dus hij moet praten.

Geef een reactie