De Stasi-gevangendokter – het ongelooflijke verhaal van Dr. Wolfgang Dorr
Jarenlang was hij een incompetente man, verantwoordelijk voor de behandeling van ernstig zieke gevangenen in de Stasi-gevangenis in Berlijn-Hohenschönhausen. Mielke’s beschermeling had onbeperkte macht over de gevangenen tot de gevangene-arts, Dr. Wolfgang Dorr, uiteindelijk in 1962 werd geschorst.
De minister van Staatsveiligheid moet een zwakte hebben gehad voor de man met golvend haar en lichte onderkin. In ieder geval kan op geen enkele andere manier worden uitgelegd dat Erich Mielke Wolfgang Dorr tot hoofd van zijn gevangenisziekenhuis heeft gemaakt – een ‘charlatan’ die artsen van de Berlin Charité later overeenkwamen met ‘goed gefundeerde medische kennis en vaardigheden’. Tegen de tijd dat Mielke hem eindelijk ontsloeg, werden honderden politieke gevangenen in een witte jas hulpeloos overgedragen aan de Stasi-majoor.
Het verhaal van de Stasi-gevangendokter is zo ongelooflijk dat je er nog steeds van rilt. Jarenlang was een incompetente man verantwoordelijk voor de behandeling van ernstig zieke gevangenen in de DDR. De dokter, die 13 jaar nodig had om te studeren, begon in 1945 bij de communistische geheime politie te werken, eerst voor de Sovjets, daarna voor de Stasi. Halverwege de jaren zeventig werd hij voor de tweede keer aangenomen als informant. Daartussen zat zijn opkomst en ondergang in de Stasi-gevangenis in Berlijn-Hohenschönhausen, waar Mielke zijn belangrijkste gevangenen in donkere keldercellen had opgesloten. Een ongelukkige val op de rand van het bed maakte in 1982 een einde aan het leven van de dokter.
In het overvolle ‘Bruchbude’, zoals Dorr de keldergevangenis noemde, was de dokter eind 1956 begonnen met werken – aanvankelijk alleen als parttime baan, daarna als fulltime als Stasi-medewerker en vanaf 1960 als hoofd van het nieuwe gevangenisziekenhuis. Mielke liet de kliniek op het terrein van de gevangenis opzetten, zodat hij zelf ernstig zieke gevangenen kon laten behandelen.
Als de minister meer aandacht had besteed aan de rapporten van zijn ondergeschikte, had hij misschien iemand anders aangenomen. Uit de recensie van Dorr bleek dat hij ‘organisatorische zwakheden’, ‘zeer spraakzaam’, ‘enigszins behoefte aan duidelijkheid’ had en ook ‘gemakkelijk prikkelbaar’ was.
Mielke’s plaatsvervanger Bruno Beater nam de Stasi-arts onder de loep. Hij werd bijna twee jaar lang 24 uur per dag gevolgd. Als hij op bezoek was, praatte zijn vrouw of zijn secretaresse telefoneerde. Maar elk woord dat hij zei werd opgenomen. De opnames van deze totale bewaking geven een diep inzicht in de gedachten en acties van een hooggeplaatste Stasi-functionaris – zo onverbloemd dat de mensen van Mielke ze decennia later, in de herfst van 1989, in kleine stukjes scheurden.
Het lezen van de opnieuw samengestelde dossiers onthult het beeld van een onstabiele, gewetenloze man die zijn omgeving met achterdocht, jaloezie en haat bekeek. Zijn medewerkers waren ‘hoeren’, zijn partijleider had een verkeerde bezigheid, de gevangenisdirecteur ‘het grootste mestvee van de hele plaats’. Hij vereerde er maar één als een vader: Erich Mielke, die hij altijd ‘de oude man’ noemde in een mengeling van angst en bewondering. “Ik wou dat ik kon denken en handelen als de minister”, zei hij ooit tegen een collega, “hij is echt een rolmodel.”
Misschien was het de autoritaire, meedogenloze manier waarop Dorr Mielke bewonderde. Net als hij gaf hij er ook de voorkeur aan om op te treden als een strikte patriarch die zijn staf schoonmaakte, tegen elkaar uithaalde en soms onverwacht loofde. Ze moesten niet alleen thuis opruimen of zijn vrouw naar de winkel brengen, ze konden ook een paar dagen in een cel belanden – zoals de bewaker die een relatie begon met een getrouwde collega.
Maar bovenal deelde Dorr met Mielke de onverschilligheid jegens de zieke gevangenen. De minister had hem verteld dat ze niet teveel medische hulp mochten krijgen, want tot nu toe konden ze ‘rondrennen en spioneren’. Dorr behandelde de gevangenen dienovereenkomstig. Dus vertelde hij ooit zijn vrouw, die later zelfmoord pleegde, over een gesprek over een ernstig zieke gevangene. Hij zei tegen de dokter: “Laat het achter, we hebben alles gedaan.” De man kreeg eindelijk een stempel van incompetent, kreeg speciale maaltijden en medicijnen. Alleen nam hij hem niet op in het detentieziekenhuis omdat dit het verhoor zou hebben onderbroken. Toen de paramedicus bezwaar maakte: “Nou, hij kan nog steeds sterven”, antwoordde hij: “Laat hem in zijn kont knijpen, het maakt niet uit, als hij dood is. Daar zijn er genoeg.”
Een andere keer kwam zijn hulparts uit de gevangenis en riep: “Hartaanval, hartaanval!” Tot ongenoegen van zijn plaatsvervanger bleef hij echter kalm en zei: “Kijk uit! Het is heel simpel. Als hij nu een hartaanval krijgt, zijn er maar twee manieren: of hij sterft of hij blijft in leven.”
Een derde geval betrof een gevangene die vocht in de benen had door gebrek aan lichaamsbeweging in de cel en deze daarom omhoog moest leggen. Maar omdat hij een hartprobleem had, kreeg hij een ‘dikke kop’, zodat de dokter zijn benen weer moest neerleggen. ‘a Avonds zei Dorr tegen zijn vrouw: “Nu blijft hij aankomen en kreunt hij. Ik zeg: alsjeblieft, wat heeft het voor zin? Vraag de oude man gewoon of hij een overlijdensakte heeft! – Wat moet ik doen? Ik heb geen ruimte om op te nemen!”
Het vermeende ruimtegebrek had echter eigengemaakte redenen. “We zouden in het ziekenhuis geen beddentekort hebben als de gevangenen beter zouden worden verzorgd en na herstel het huis zouden verlaten”, aldus de plaatsvervanger van Dorr. En toen Dorr’s vrouw haar man eens vroeg of hij niet regelmatig op bezoek kwam, antwoordde hij: “Wel, soms doe ik heel snel een artsvisite afleggen. Ik bekijk ze, geef mijn instructies – en dan weet ik niet waar ik ze moet plaatsen.” Vervolgens zei hij tegen zijn plaatsvervanger: “Hebben we daar overlijdensakten? Kom op, we schrijven de overlijdensakte al tijdens het in leven zijn van de patiënten op, omdat we geen plaats hebben.”
Dorr’s methoden omvatten ook het overbrengen van gevangenen naar een psychiatrisch ziekenhuis. “We hebben arrestaties waarbij niets is en je niet weet hoe u ze kunt berechten”, zei hij thuis tegen zijn vrouw. Het hoofd van de onderzoeksafdeling was daarom zeer wanhopig naar hem toegekomen. “Daar zeg ik, het maakt je niet meer uit. Vervolgens zegt hij waarom? Ik zeg, doet er niet meer om, je zult de komende dagen van me horen. – Oh God, als ik het maar op de een of andere manier goed had! – Ik zeg dat u daarop kunt vertrouwen. Vervolgens legde ik hem op de tafel met briefing, paragraaf 51-1, het arrestatiebevel werd vernietigd en hij werd zo nu en dan in een psychiatrisch ziekenhuis geplaatst. Kijk, blijf altijd kalm!”
Dorr kon bijzonder wreed zijn als een gevangene zich verzette. “Als ze honger beginnen te krijgen, gieten we zout in het waswater zodat ze niet kunnen drinken”, legde hij eens uit aan een nieuwe medewerker. “Ze hebben twee dagen dorst en dan is het voorbij.” Slechts één keer wilde een gevangene niet eten of drinken. “Toen zei ik: kom op, oude vriend! Alles klaar, grote maagsonde, kaak losgehaakt, de sonde erin, trechter erop en dan in de kalfsbouillon, in glucose. Hij heeft het gewoon een keer meegemaakt en daarna gegeten.”
Soms schrok Dorr duidelijk van zijn gevoelloosheid. “Dan krijg je het zo koud, krijg je zo’n koud hart”, beschreef hij eens aan zijn vrouw hoe hij veranderd was.
Na 15 maanden monitoring heeft de Stasi een uitgebreide evaluatie van het materiaal uitgevoerd. Het waren niet Dorr’s omgang met de gevangenen die bekritiseerd werden, maar eerder zijn spraakzaamheid, zijn luiheid – en zijn uitbrander over hoge ambtenaren. Uit geldigheid pochte Dorr over zijn werk voor de staatsveiligheidsdienst. Hij leed ook aan paranoia, daarom droeg hij altijd een pistool in zijn zak waarmee hij op oudejaarsavond door de tuin en zelfs in de woonkamer schoot. Maandenlang verscheen hij ook alleen onregelmatig omdat hij wetenschappelijk moest werken. In werkelijkheid bracht hij een groot deel van de dag in bed door.
Bovenal beschuldigde het rapport de arts van een neiging tot ‘laster en intriges’. Hij omschreef zijn medewerkers en collega’s als ‘dom’ of als ‘valse, stiekeme honden’. Hij maakte de Staatsveiligheidsdienst belachelijk als het ‘Ministerie van Slaapveiligheid’, hij noemde de assistent van Mielke ‘aap’ en een ‘arrogant stuk stront’, en het hoofd van de ondervragingsafdeling was ‘een complete Jood, echt vettig’. Zelfs het Centraal Comité had ‘schurken’ die de Sovjets eigenlijk wilden arresteren. Hij wantrouwde zelfs de DDR-minister van Defensie Willi Stoph en SED-chef-ideoloog Kurt Hager.
De onderzoekers waren ook zichtbaar geschokt over hoe Dorr zijn vrouw en kinderen behandelde. Zijn kinderen zouden het grootste deel van de dag in bed moeten doorbrengen of huishoudelijk werk moeten doen. Zijn 13-jarige dochter werd ook regelmatig geslagen met een hondenriem. Hij bleef beuken met zijn vrouw, kreeg driftbuien vanwege kleinigheden en sloeg haar dan. Eens bedreigde hij haar met een geladen pistool en kondigde aan dat hij haar eerst zou neerschieten, daarna de kinderen en dan zichzelf. Een heel hoofdstuk van het rapport van Dorr is gewijd aan ‘Methoden die ertoe kunnen leiden dat mijn vrouw zelfmoord pleegt.’
De documenten verklaren niet waarom de Stasi de dokter zo lang z’n gang heeft laten gaan. Hij werd waarschijnlijk beschouwd als de persoonlijke beschermeling van Mielke, die hij soms medisch advies gaf. Het was misschien geen toeval dat de plaatsvervanger van Dorr in december 1961 plotseling een klacht van 13 pagina’s naar het management schreef. De beschuldigingen waren zo groot dat ze eigenlijk maar één conclusie toelieten – dat de ziekenhuismanager dringend moest worden vervangen. Hij behandelde zijn werknemers niet alleen volledig onaanvaardbaar en gebruikte ze constant voor privédoeleinden. Hij zorgde ook niet voor de gevangenen en behandelde ze zelfs verkeerd. Hij verspilde tenslotte de schaarse middelen door dure medische apparatuur ongebruikt te laten.
Dat zou het einde zijn van het verhaal van de Stasi-gevangendokter zijn, ware het niet dat er nog meer boven kwam. Aanvankelijk werd Dorr na slechts drie jaar vrijgelaten. Vervolgens moest hij zijn specialistisch examen aan de universiteit afleggen, zich wennen aan nieuwe situaties en vervolgens een hoge positie in het DDR-gezondheidszorgsysteem bekleden. Maar Dorr gedroeg zich hier al snel even dubieus als in het detentieziekenhuis en kwam op een gegeven moment helemaal niet aan het werk. Zijn Stasi-supervisor merkte op dat hij zich steeds vreemder gedroeg, slurpend sprak, giechelde of huilde zonder enige reden, en eiste dat hij ‘operationeel’ als een specialist zou worden erkend. Bovendien werd zijn huis totaal verwaarloosd, gingen zijn kinderen nauwelijks meer naar school en zat zijn vrouw ongewild rond te hangen omdat hij ze slaapmedicatie gaf.
Met de zegen van Mielke nam de Stasi daarom in juni 1969 haar toevlucht tot een methode die ooit Dorr’s specialiteit was geweest: de chef van de medische dienst beval de gedetineerde arts om op de psychiatrische afdeling te worden opgenomen. De hoofdarts van de Herzberge Clinic stelde bij hem vroegtijdig hersenverlies vast zonder uitzicht op verbetering.
