Wanneer West-Duitsers het leven van Oost-Duitsers uitleggen

In de Verenigde Staten is het debat over culturele toe-eigening hevig. Een Amerikaans fenomeen? Absoluut niet. Je hoeft alleen maar te kijken hoe boeken en films over de DDR vertellen.

In de VS is de afgelopen weken veel discussie geweest over de Amerikaanse bestseller ‘American Dirt’ van Jeanine Cummins. In eerste instantie werd het boek krachtig toegejuicht, maar toen kwam er een verwijt: de blanke auteur Jeanine Cummins misbruikte het lijden van de Mexicaanse vluchtelingen in de roman, die het verbod op ‘culturele toe-eigening’ schond. Nu zou je dat kunnen afwijzen als een typisch Amerikaans debat. Of denk er eens dieper over na: zijn er zulke gevallen in Europa? Wordt het verhaal van Oost-Duitsers bijvoorbeeld maar al te vaak verteld door West-Duitse media, auteurs en filmmakers? Is dit ‘culturele toe-eigening’?

Een voorbeeld hiervan is de Christoph Hein-controverse van vorig jaar. In een tekst uit zijn boek ‘Gegenlauschangriff – Anekdoten aus dem letzten deutsch-deutschen Kriege’ had de schrijver de film ‘Das Leben der Anderen’ van regisseur Florian Henckel von Donnersmarck beschreven.

Hein’s beschuldiging van de film: Hoewel hij beweert te vertellen over de DDR van de jaren tachtig, mist in de film in feite de realiteit van de tijd volledig: hij vertelt een ‘eng sprookje’, dat zich afspeelt in een fantastisch land, vergelijkbaar met Tolkien’s middenaarde.

Dit kan worden opgevat als een culturele onteigening, en deze ervaring verdubbelde voor Hein toen hij in de ‘Frankfurter Allgemeine Zeitung’ werd beschuldigd van het aannemen van een relativerende, lichtzinnige houding met betrekking tot het onrecht van de DDR. Om door een gesocialiseerde redacteur in West-Duitsland te worden geïnstrueerd over de geldigheid van het eigen geheugen, moet de aanvechtende schrijver beslist een aanmatigend effect hebben gehad.

Oost-Duitsers hebben meer van zulke irritante ervaringen met de toe-eigening van hun verhalen in films, bijvoorbeeld toen de leidende actrice Veronika Ferres werd geïnterviewd als een expert over Stasi-methoden in de ARD-evenementenfilm ‘Die Frau vom Checkpoint Charlie’ of Michael ‘Bully’ Herbig tijdens de vlucht van een gezin uit de DDR gebruikt voor zijn ‘Ballon’-thriller.

In de meer recente literatuur is de situatie anders: er zijn verschillende voorbeelden van zorgvuldige en empathische omgang met de ervaringen van de ‘andere kant’. De roman ‘Die grüne Grenze’ van Isabel Fargo Cole moet worden genoemd, de ‘Deutschboden’-boeken van Moritz von Uslar of Saša Stanišić’s ‘Vor dem Fest’.

Bij Stanišić zie je hoe moeilijk het is om bij een identiteit te horen. Heeft de auteur, geboren in het communistische Joegoslavië en op 14-jarige leeftijd naar West-Duitsland verhuisd, een westerse of oosterse identiteit?

De Britse auteur Zadie Smith heeft dit probleem heel duidelijk genoemd. Ze is de dochter van een Jamaicaanse en een blanke Engelsman. In 2017 schreef ze in een essay: De persoon van de kunstenaar mag geen rol spelen bij de beoordeling van kunst of literatuur, want ‘als het argument van toe-eigening gepaard gaat met een essentialistisch raciaal beeld’, zou het al snel volkomen absurd worden: ‘Zijn mijn kinderen gesloten? weet om te gaan met het lijden van zwarte mensen? Hoe zwart is zwart genoeg? ‘Volgens Zadie Smith is de echte vraag of de maker recht doet aan zijn onderwerp.

Dat is het cruciale punt, een esthetische vraag: hoe gevoelig en attent en inventief, hoe ver van clichés of voyeurisme wordt artistiek werk gedaan?

Op deze basis zou een melodramatisch sprookje als ‘Das Leben der Anderen’ net zo veel kritiek krijgen als een recentere ’toe-eigeningszaak’ uit de literatuur. Takis Würgers roman ‘Stella’ is niet problematisch omdat een daarna geboren Duitser vertelt over een jodin in het nazi-tijdperk, maar omdat hij handelt met een sensationeel optreden; omdat het nazi’s, seks, losbandigheid en jodenvervolging vermengt, waardoor een obscene bestseller ontstaat.