Nieuwe methode voor reconstructie van vernietigde Stasi-documenten

Begin jaren negentig begon de BStU met het reconstrueren van documenten die met de hand waren gescheurd door werknemers van het ministerie van Staatsveiligheid. Dit materiaal is in totaal 16.000 zakken aangetroffen. Sindsdien zijn er ongeveer 1,5 miljoen vellen van 500 zakken in elkaar gezet en handmatig in het archief gesorteerd. Sinds 2007 is in een proefproject een proces voor computerondersteunde wederopbouw ontwikkeld. In de testfase waarin 23 zakken werden leeggemaakt, sinds eind 2013, zijn 91.000 pagina’s opnieuw samengesteld  gearchiveerd worden. Sinds vorig jaar is er een nieuwe scanmethode die nauwkeuriger en sneller werkt.

Tijdens de Vreedzame Revolutie in 1989/90 werden door de werknemers talrijke documenten van het Ministerie voor Staatsveiligheid (MfS) vernietigd. Ze volgden de bevelen op om die gewiste sporen van onwettige handelingen en persoonlijke identiteiten te vernietigen, maar ze lieten ook de dagelijkse documentatie van het ministerie verdwijnen. Documenten werden versnipperd, gemengd met water of verbrand. Veel documenten werden met de hand verscheurd voor verdere vernietiging en in zakken gestopt. Met de bezetting van de Stasi-gebouwen door burgers vanaf begin december 1989 werd de vernietiging van materiaal geleidelijk stopgezet.

Na de opdracht tot vernietiging van materiaal door de Stasi zelf in het najaar van 1989, vond in de eerste helft van 1990 verdere vernietiging van Stasi-documenten plaats. Deze werden niet zonder weerstand en druk goedgekeurd door de politieke organen in de DDR (rondetafel en overgangsregering). Hieronder vallen bijvoorbeeld de vernietiging van de dossiers van de HVA, buitenlandse spionage door de MfS of militaire spionage bij de NVA, waarvan de vroege documenten in het Stasi-archief waren opgeslagen. De vernietiging van kaartindexen over het binnenkomen en verlaten van de DDR en aan de andere kant de regels voor gegevensbescherming vielen hieronder. De exacte grootte van het vernietigde materiaal door de Stasi in 1989/1990 is tot dusver niet betrouwbaar berekend. Een onderzoeksproject bij de BStU onderzoekt momenteel alle beschikbare bronnen om een ​​betere beoordeling mogelijk te maken.

De Stasi heeft diverse documenten met de hand gescheurd maar nog steeds is bruikbaar materiaal achtergelaten dat in ongeveer 16.000 zakken is opgeslagen. Elke zak bevat tussen de 2.500 en 3.500 gescheurde bladeren in stukjes. Grofweg geschat, zijn er nog steeds ongeveer 400 tot 600 miljoen stukjes papier die ongeveer 40 tot 55 miljoen bladeren vormen.

In 1990 kwamen er nog een paar zakken versnipperd papier uit de shredder. Dit materiaal werd in 1991 vernietigd na inspectie door de BStU. Er is bij de BStU dus geen papier meer dat door de Stasi werd versnipperd.

In de Stasi-documentenwet is bepaald dat de BStU de documenten in het archief opslaat, documenteert en beschikbaar stelt voor gebruik. Centraal staat het verschaffen van toegang tot de door de Stasi over hen verzamelde gegevens, maar ook het verschaffen van algemene informatie over het verleden op basis van de bestanden. De gescheurde documenten horen ook bij deze bestanden. De wederopbouw en samenstelling van deze gegevens maakt deel uit van het wettelijke mandaat.

Bij een eerste inventarisatie werden de tassen geregistreerd en waargenomen in 1991/92, het resultaat van de collectie op het hoofdkantoor in Berlijn is te vinden in het eerste activiteitenverslag. Sinds 2008 zijn er geleidelijk meer zakken gezeefd, dat wil zeggen in eerste instantie gesorteerd op formele criteria (registratienummers, bestandsnummers of paginering). Vervolgens werden ze gecontroleerd op inhoudelijke relevantie (onderwerpen of verwijzingen naar mensen). Ten slotte werd de mate van vernietiging gedocumenteerd. Tot dusver zijn ongeveer 3.300 zakken nauwkeurig waargenomen. De bevindingen dienen voor de verdere selectie van tassen voor reconstructie.

De mate van vernietiging is primair bepalend voor handmatige reconstructie. Alleen enkele of dubbele gescheurde pagina’s zijn geschikt voor handmatige reconstructie. De criteria die ook zijn gebruikt bij de selectie van de tassen voor het proefproject voor virtuele reconstructie gelden dan in de tweede plaats. De criteria zijn:

1. Belang van de service-eenheid.
De diensteenheden van het ‘operationele gebied’, dat wil zeggen de vervolging, observatie en ‘ontbinding’ van mensen en instellingen, zijn bijzonder relevant voor het werk van het MfS in verband met slachtoffers.

2. Het principe van het sluiten van gaten.
Dit wil zeggen de overweging van gescheurd materiaal van service-eenheden, waarvan weinig intacte schriftelijke records zijn bewaard gebleven.

3. Regionale geschiedenis van de MfS.
Omdat meer dan de helft van alle gescheurde documenten afkomstig is van de voormalige districtsbesturen van de MfS, moet dienovereenkomstig rekening worden gehouden met regionale onderwerpen.

In 1995 werd het werk aan gescheurde documenten gebundeld in de projectgroep ‘Handmatige reconstructie’. Eenvoudige en dubbel gescheurde documenten worden als een grote puzzel in het proces uitgespreid, zo snel mogelijk gecombineerd en aan elkaar gelijmd. De herstelde pagina’s worden vervolgens geopend door archivarissen van de BStU en gesorteerd in het archief. Het personeel voor het tijdrovende puzzelwerk werd halverwege de jaren negentig voornamelijk aangeworven uit een samenwerking met het Federaal Bureau voor Migratie en Vluchtelingen (BAMF) in Zirndorf (Beieren). Gezien de huidige situatie heeft de BStU de laatste vier adjunct-medewerkers van de federale dienst. Daarnaast zijn er vier eigen uitzendkrachten vanaf begin 2016 beschikbaar voor de BAMF. Sindsdien zijn de reconstructies handmatig uitgevoerd op het hoofdkantoor in Berlijn en op het filiaal in Frankfurt (Oder).

Het materiaal komt uit alle vier decennia van de DDR. Een groot aantal documenten is al nuttig geweest voor de persoonlijke verduidelijking van het lot en de rehabilitatie van burgers. In de handmatige reconstructie zouden bijvoorbeeld documenten van het bespioneren en vervolgen van prominente Oost-Duitse oppositiefiguren zoals Jürgen Fuchs of Robert Havemann en de dissidente criticus Stefan Heym kunnen worden hersteld. De samenwerking van verschillende onofficiële medewerkers (IM) met de MfS werd ook gedocumenteerd door gereconstrueerde bestanden. Ook inzicht in de dopingpraktijk van de DDR-Sport of grensbeveiliging in 1961 werd mogelijk. Tot de meer prominente vondsten behoren ook de gereconstrueerde documenten met betrekking tot de RAF-terrorist Silke Maier-Witt, die ondergedompeld was in de DDR.

Voor de zo goed als gereconstrueerde pagina’s is veel content uit eind jaren tachtig samengesteld. De documenten bevatten plannen van de MfS voor een geval van verdediging, een onderzoek naar een nazi- oorlogsmisdadiger of het bespioneren van de vredesbewegingen in Oost en West. Dit omvat ook uitgebreide dossiers van de portier IM ‘Schäfer’, die in de jaren tachtig actief was onder oppositiefiguren.

De vergelijking van gereconstrueerde documenten met de bestaande bestanden van het Stasi- archief maakt het ook mogelijk conclusies te trekken over de methode die werd gebruikt om de geheime politie in het najaar van 1989 te vernietigen.

In twintig jaar tijd zijn er meer dan 1,5 miljoen vellen Stasi-documenten handmatig samengesteld. Dit zijn materialen gemaakt van ongeveer 500 zakken. In de testprocedure van de virtuele reconstructie is de inhoud gereconstrueerd uit 23 zakken, dat zijn ongeveer 91.000 pagina’s.

In oktober 2013 kon de Fraunhofer IPK aan de BStU bewijzen dat de ‘e-puzzler’ werkt. De snippetscanner is echter een obstakel gebleken in het algehele proces. Het is niet krachtig genoeg om honderdduizenden fragmenten binnen een beheersbare tijd automatisch te digitaliseren. Ook de beeldverwerking van de scanner is niet optimaal. Schaduwvorming en gebrek aan kleurechtheid moeten na het scannen uitvoerig worden verwijderd om succesvol te zijn. Dit bemoeilijkt het proces.

De procedure voor virtuele reconstructie heeft geen model en is wereldwijd uniek. Het is een onderzoeksproject waarbij een technologie helemaal opnieuw wordt ontwikkeld. Het proces van de ontwikkeling van de technologie is onderbroken door nieuwe kennis en is dienovereenkomstig aangepast. Dat heeft de tijd- en financieringsplannen fundamenteel uitgesteld. De Federale Rekenkamer had nuttige impulsen gegeven voor de verdere ontwikkeling van het project in haar testprocedure, die in 2015 begon en in 2017 werd afgerond.

Sinds eind 2017 is er bij de BStU een nieuw projectontwerp beschikbaar, dat de BStU- adviesraad heeft onderschreven. Het vorige pilotproject had onder meer als taak na te gaan of een methode kan worden ontwikkeld op basis waarvan de massa virtuele reconstructie kan worden geïmplementeerd. Het proefproject heeft kunnen vaststellen dat dit doel momenteel niet haalbaar is met de huidige technologieën, de financiële mogelijkheden en gezien de economische efficiëntie. Tegelijkertijd moet het nieuwe projectontwerp nu nagenoeg worden gereconstrueerd met het oog op hiaten in de archieven. Hiervoor moet de reeds ontwikkelde software en een verbeterde scantechnologie worden gebruikt.

Begin 2019 heeft de BStU een reconstructie-eenheid opgezet, die de virtuele reconstructie zal voortzetten en de handmatige reconstructie zal coördineren. Sinds februari is het handmatige reconstructieteam in Berlijn uitgebreid tot ongeveer tien medewerkers.

In 2018 liet de BStU de Fraunhofer IPK-projectschets voor het aangepaste vReko-proces intensief onderzoeken en onderzoeken. BStU en Fraunhofer IPK zijn momenteel in gesprek over het beëindigen van het oude contract en het lanceren van een nieuw contract. Met de extra middelen van twee miljoen euro die de Duitse Bondsdag in 2016 aan de BStU ter beschikking heeft gesteld, kan de scantechnologie die is aangepast aan het vReko-project binnenkort worden gebruikt. Het is in staat snippets sneller en nauwkeuriger te digitaliseren dan voorheen.