Geheime kwestie van uraniumwinning: Een staat in de staat

De Oost-Duitse Wismut AG was de op twee na grootste uraniumproducent ter wereld. Het maakte de opkomst van de USSR mogelijk om een ​​nucleaire supermacht te worden. Om de strategische grondstof uranium te verkrijgen, werd in de DDR een ‘staat binnen de staat’ gecreëerd: De Sovjet-Duitse Wismut Aktiengesellschaft.

In 2008 lanceerde de leerstroom Economische en Sociale Geschiedenis aan de Chemnitz University of Technologie een internationaal onderzoeksproject naar uraniumwinning in de DDR. Het doel was om het belang van grotendeels verborgen uraniumwinning in de politiek en het bedrijfsleven in de SED staat te onderzoeken, evenals de sociale en alledaagse geschiedenis van SDAG Wismut. De resultaten van het driejarige onderzoek zijn aan het publiek gepresenteerd als onderdeel van een boekpresentatie door de BStU Chemnitz.

Hoewel SDAG Wismut geen systeem van dwangarbeidskampen had en een uitzondering was onder de uraniummijnen in het Sovjet-controlegebied, werd er ook toezicht gehouden op werknemers binnen deze ‘staat in de staat’. Door het gebeuren te organiseren als een soort militaire operatie, bestonden de structuren van de heerschappij uit het in elkaar grijpen van verschillende machtsapparaten. Het lokale SED-management en de overheidsadministraties werkten nauw samen met het Ministerie van Staatsveiligheid (MfS).

Het laten vallen van de eerste Amerikaanse atoombommen zette de Sovjetleiding onder druk om ook zo snel mogelijk kernwapens te produceren. Maar het was pas na het einde van de Tweede Wereldoorlog dat de Sovjet-Unie de gelegenheid had om toegang te krijgen tot metaalafzettingen in het Saksisch-Boheemse gebied. De eerste ontdekkingen van uranium brachten het Sovjetministerie van Binnenlandse Zaken ertoe een brede zoektocht naar het begeerde element te starten. Na verdere veelbelovende ontdekkingen gingen in 1947 verschillende mijnbouwinstallaties in het Ertsgebergte in opdracht van de Sovjet Militaire Administratie in Duitsland (SMAD) in Sovjetbezit. De algemene leiding van deze ’tak van de staatssubsidiemaatschappij van de non-ferro-metaalindustrie, Wismut’ was aanvankelijk gevestigd in Aue, daarna vanaf 1949 in Chemnitz. Door de deelname van de DDR aan de aandelenvennootschap veranderde Wismut in 1954 in een Sovjet-Duitse aandelenvennootschap (SDAG Wismut).

De jacht op uranium voor een Sovjet kernbom werd gevolgd en diende, waar mogelijk, het westerse model USA, als voorbeeld te nemen. De beveiliging van de productiefaciliteiten in de USSR lag bij speciale eenheden van het ministerie van Binnenlandse Zaken en niet bij het leger, zoals bij de Amerikanen het geval was. Om de geheimhouding te waarborgen, werd het personeel van soldaten en veroordeelden in de ‘atoomsteden’ gebruikt.

De staatsveiligheidsdiensten van de Sovjet-Unie en de DDR waren primair verantwoordelijk voor de veiligheid van de hele uraniumindustrie. Aan Duitse zijde nam de Volkspolitie de taken van de operationele bescherming over. Binnen het bedrijf regelde de MfS de domeinen veiligheid, orde en vertrouwelijkheid. Dit werd mogelijk gemaakt door de benoeming van de Duitse adjunct-directeur-generaal voor kaders en veiligheid, die ook een officier was van de MfS in speciale dienst (OibE) en in deze functie toegang had tot verschillende eenheden om de operatie soepel te laten verlopen.

Voordat de DDR in 1949 werd opgericht, bestonden er in Saksen zogenaamde ‘speciale zones’, waar veel mijnbouwbedrijven waren gevestigd. Voor deze zones golden strengere beveiligingscontroles en moeilijke toegangsvoorwaarden. Sinds de deelname van de DDR aan Wismut AG in 1954 was het de verantwoordelijkheid van de Duitse grenspolitie om deze zones, die tot 1957 ondergeschikt waren aan de MfS, te beveiligen.

De ‘Object Management Bismut’ het districtsbestuur BV Karl-Marx-Stadt was verantwoordelijk voor de meest complexe van de gehele industriële sector bismut met al zijn objecten en locaties. De belangrijkste taken van de meegeleverde contraspionage, de geheime bescherming en de preventie en het voorkomen van wanordelijkheden gevallen van alle soorten. Voor het uitvoeren van de gebruikte OV Bismut werden alle structuren en instrumenten van de Stasi gebruikt. In de periode 1965-1975 hielden de geoptimaliseerde Stasi informele medewerkers toezicht op de veiligheid op de werkplek (IM) en de operationele processen (OV). Hierdoor moest het risico op industriële spionage en verraad van geheimen minimaal zijn. In 1969 waren er bijvoorbeeld meer dan 1200 niet-officiële werknemers.

In 1982 werd de opdracht gegeven om het vastgoedbeheer van Wismut te ontbinden. Met aanzienlijk minder personeel werd de OV onder de nieuwe naam ‘Afdeling Wismut’ opgenomen in het districtsbestuur van Karl-Marx-Stadt. Dit is een van de weinige gevallen waarin de geheime politie niet gestaag groeide, maar structuren verminderde.

Kort voor de ontbinding in 1990 werkten 46 fulltime MfS-medewerkers voor de ‘Wismut-afdeling’. Onder hen waren 25 operationele en 14 operationeel-technische medewerkers. Ze waren verantwoordelijk voor ongeveer 15.000 werknemers in alle bedrijfssectoren. Onder andere sociale organisaties in Karl-Marx-Stadt waren ook de verantwoordelijkheid van de afdeling Wismut. De veiligheidstroepen van het ontbonden vastgoedbeheer van Wismut werden in 1982 ondergeschikt gemaakt aan de bewakingseenheid ‘Fritz Schmenkel’ van het districtsbestuur. Dit betrof vooral beroepssoldaten.

Tot de vreedzame revolutie in het najaar van 1989 was SDAG Wismut grotendeels in staat om zijn weg van bagatellisering en afweging van alle gevolgen van uraniumwinning te behouden. Milieuverontreiniging, gezondheidsrisico’s en vernietiging van het landschap en hele nederzettingen waren taboe. Staatsveiligheidsfunctionarissen vervolgden iedereen die, zoals de milieuactivist van de DDR, Michael Beleites, deze gevaren openbaar maakte aan mijnwerkers, hun families en de omliggende gemeenschappen. Alleen de vreedzame revolutie bracht hier een verandering.

In 1990 besloot de laatste Volkskamer van de DDR de uraniumwinning te beëindigen, maar pas in mei 1991 sloten de Sovjet-Unie en de Bondsrepubliek Duitsland een overeenkomst om SDAG Wismut te sluiten. De langetermijngevolgen van de winning van uraniumerts èn de gevaren die talloze mijnwerkers dagelijks tegenkwamen, baren nog steeds zorgen bij de mensen in de mijnregio’s Saksen en Thüringen.